Przemoc wobec osób z niepełnosprawnością - jak pomagać?

Niebieska Linia nr 4 / 2011

Pomaganie osobom niepełnosprawnym jest dla profesjonalistów z obszaru przeciwdziałania przemocy w rodzinie dużym wyzwaniem. Często większą przeszkodę w dostępności do prawdziwej pomocy stanowią nie bariery fizyczne, a postawy, wiedza i umiejętności profesjonalistów, zwłaszcza służb pierwszego kontaktu.

Temat przemocy wobec osób z niepełnosprawnością został podjęty przez badaczy dość niedawno - począwszy od lat osiemdziesiątych XX wieku. Obecny stan badań dowodzi, że takie osoby są w większym stopniu narażone na różne formy przemocy. W ostatnich latach w wielu krajach pojawiły się akty prawne mające na celu ochronę praw osób niepełnosprawnych. 13 grudnia 2006 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Konwencję o Prawach Osób Niepełnosprawnych, której celem jest ochrona osób z niepełnosprawnością, umożliwienie im nieograniczonego korzystania z fundamentalnych swobód i praw człowieka oraz promowanie poszanowania ich godności osobistej. Wśród praw Konwencji znalazły się m.in. prawo do równego traktowania i niedyskryminacji, wolności i bezpieczeństwa osobistego, swobody przemieszczania się, prawo do samodzielnego życia, a także do wolności od wyzysku i przemocy.

Kobiety niepełnosprawne a przemoc

Istnieje wiele czynników, które powodują, że osoby niepełnosprawne są bardziej narażone na przemoc niż pełnosprawne. Zależność od innych, częste ubóstwo, brak niezależności finansowej i wykluczenie z rynku pracy, społeczna izolacja, niewystarczająca ilość odpowiednich usług i wsparcia, dyskryminacja, to tylko niektóre problemy mające wpływ na to zjawisko. Badania dotyczące niepełnosprawnych kobiet pokazują, że w porównaniu z kobietami pełnosprawnymi ¹:

• są one w większym stopniu narażone na przemoc, która charakteryzuje się również większym nasileniem i częstotliwością;
• mają mniejszą możliwość zadbania o własne bezpieczeństwo;
• są narażone na akty agresji przez znacznie dłuższy czas;
• doznają przemocy, która jest bardziej zróżnicowana;
• doświadczają przemocy od większej liczby sprawców.

Sytuacja tych kobiet utrudnia im decyzję o opuszczeniu sprawcy i szukaniu pomocy, ponieważ  mogą m.in.:

• obawiać się ujawnić przemoc z powodu zależności od sprawcy (np. gdy sprawca jest opiekunem, członkiem rodziny ofiary);
• mieć trudności związane z barierami w dostępie do pomocy z powodu braku wiedzy o możliwościach szukania pomocy, problemów z komunikacją, brakiem odpowiednich usług (przeszkody w znalezieniu odpowiedniego zakwaterowania, hostele często nie są przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, w szczególnie trudnej sytuacji znajdują się kobiety z niepełnosprawnymi dziećmi - chęć wydostania się z sytuacji przemocy może wiązać się z zakłóceniem dostępu do szkoły specjalnej lub terapii dla dzieci);
• nie umieć uznać przemocy jako pogwałcenia ich praw z powodu braku odpowiedniej edukacji i wiedzy;
• mieć trudności w porozumiewaniu się;
• kobiety te mogą charakteryzować się niską samooceną i brakiem asertywności;
• spotykać się z dyskryminacją (kobiety niepełnosprawne są postrzegane jako gorsze, bezpłciowe, aseksualne lub nadmiernie seksualne);
• być pozbawione autonomii.

Pokonywanie barier

Osoby niepełnosprawne, doświadczające przemocy, napotykają na wiele barier związanych z dostępnością pomocy. I nie chodzi tu tylko o dostępność fizyczną - możliwość dojazdu, dostosowanie budynków do ich potrzeb itp. czy trudności w porozumiewaniu. Jedna z najważniejszych barier wynika z postaw profesjonalistów udzielających pomocy - zwłaszcza służb pierwszego kontaktu (policja, pogotowie, placówka pomocowa). Problemy w komunikacji, w zrozumieniu potrzeb osoby niepełnosprawnej, negatywne nastawienie/uprzedzenia, brak wystarczającej wiedzy o specyfice danego rodzaju niepełnosprawności może prowadzić do sytuacji, że pomoc zostanie udzielona w niewystarczającym zakresie lub wcale.

Często bariery fizyczne stanowią o możliwości dotarcia do usług, a postawy, wiedza i umiejętności profesjonalistów o prawdziwej dostępności do pomocy.

Pomaganie osobom niepełnosprawnym jest dla profesjonalistów z obszaru przeciwdziałania przemocy w rodzinie dużym wyzwaniem, szczególnie w przypadku osób borykających się z niepełnosprawnością intelektualną, z problemami zdrowia psychicznego i w przypadku trudności w komunikowaniu się. Pomimo faktu, że osoby niepełnosprawne są w większym stopniu narażone na różne formy przemocy, pracownicy poszczególnych służb (w tym sądów, policji) często ulegają społecznym stereotypom np. uznają osoby niepełnosprawne za mało wiarygodne, brakuje im specjalistycznej wiedzy dotyczącej tego, jak pomagać tym osobom i informacji o istniejących dla nich usługach.

Należy też pamiętać, że tak jak w przypadku pełnosprawnych osób doświadczających przemocy, osoby niepełnosprawne mogą borykać się także z problemami związanymi z nadużywaniem alkoholu i innymi uzależnieniami, a skuteczna pomoc wymaga uwzględnienia tych problemów.

Dobre praktyki

Pojawiające się od niedawna praktyki reagowania na przemoc wobec osób niepełnosprawnych - jak np. projekt badawczy przeprowadzony w Wiktorii² w Australii czy program Disability Services ASAP³(Austin, Texas) w USA kładą nacisk na:

• konieczność ścisłej współpracy pomiędzy "pomagaczami" i instytucjami z obszarów przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz pomocy osobom niepełnosprawnym, w tym znajomość oferty pomocowej w obydwu obszarach;
• korzystanie przez "pomagaczy" z konsultacji profesjonalistów i superwizji, a także - w wymagających tego sytuacjach - z usług tłumaczy;
• edukację profesjonalistów z obu wymienionych powyżej obszarów;
• zapewnienie fizycznego dostępu do usług i wiedzy (chodzi tu zarówno o dostosowanie architektoniczne, jak i dostępność językową do informacji dla osób o różnych rodzajach niepełnosprawności - odpowiednie materiały informacyjne, przystosowanie strony internetowej tak, by mogły z niej korzystać osoby niepełnosprawne);
• konieczność głębszego zainteresowania poszczególnymi przypadkami (osoby niepełnosprawne mogą potrzebować intensywniejszego i dłużej trwającego wsparcia, w tym pomocy w rozwiązaniu wielu dodatkowych problemów jak np. zapewnienie dostępu do innych usług związanych z niepełnosprawnością; może to nawet oznaczać odbudowywanie całego systemu wsparcia/kontaktów w nowym miejscu zamieszkania);
• opracowanie standardów, kodeksów, przewodników zapewniających dobrą jakość pomocy - w tym, np. identyfikacja niepełnosprawności jako czynnika w ocenie ryzyka występowania przemocy;
• potrzebę zbierania danych o osobach niepełnosprawnych doświadczających przemocy (brak bazy danych powoduje niewidoczność zjawiska, postulowane jest poszerzenie kategorii sprawcy o opiekuna) i badań dotyczących problemu;
• profilaktykę/edukację osób niepełnosprawnych z zakresu bezpieczeństwa osobistego i życia seksualnego. Zbyt wiele z tych osób  nigdy nie korzysta z edukacji dotyczącej życia seksualnego, tworzenia bezpiecznych związków, dbania o własne bezpieczeństwo. Stąd często nie mają one wystarczającej wiedzy o swoim ciele, zdrowych związkach i sposobach radzenia sobie z przemocą. Dlatego część programów przeciwdziałających przemocy skupia się na edukacji w tym właśnie zakresie;
• potrzebę oceny ryzyka zagrożenia przemocą w przypadku osób niepełnosprawnych;
• aktywny udział osób niepełnosprawnych w planowaniu polityki społecznej i usług pomocowych.

Pierwszy kontakt

Przy pierwszym kontakcie z niepełnosprawnymi ofiarami przemocy warto pamiętać o kilku ważnych kwestiach*:

• Należy zdać sobie sprawę z kulturowych stereotypów, by im nie ulegać.
• Osoby z niepełnosprawnością należy traktować z szacunkiem i odpowiednio do ich wieku - osoby niepełnosprawne czują się nieswojo, gdy traktuje się je protekcjonalnie oraz oferuje się im pomoc, której nie chcą. Dobrze jest zapytać, czy i jaka pomoc byłaby dla nich przydatna np. co ułatwiłoby komunikację. Efektywny wywiad z osobą niepełnosprawną wymaga w pierwszej kolejności zrozumienia natury niepełnosprawności i tego, jak może ona wpłynąć na przebieg komunikacji.
• Osoby niepełnosprawne często starają się ukryć nadużycie lub mogą nie być świadome, że są ofiarami przemocy/przestępstwa. Wcześniejsze przygotowanie się do wywiadu, w tym pytań, które chcemy zadać, może w znacznym stopniu pomóc w nawiązaniu kontaktu.
• Bardzo ważne jest wykorzystywanie własnych umiejętności werbalnych i niewerbalnych, by nawiązać dobry kontakt i zwracać uwagę na "mowę ciała" zarówno swoją, jak i ofiary.
• W rozmowie należy utrzymywać kontakt wzrokowy z rozmówcą, zwracać się bezpośrednio do niego, a nie przez osoby trzecie. Ponadto nie powinno się mówić o tej osobie w jej obecności, jakby jej tam nie było.
• O ile osoba nie ma problemów ze słuchem, należy mówić normalnym tonem.
• Osoby niepełnosprawne mogą potrzebować więcej czasu, by coś powiedzieć, zrobić lub pokazać, dlatego  należy być cierpliwym.
• Jeśli czegoś się nie rozumie, wystarczy poprosić o wyjaśnienie.
• Należy ustalić czy nasz rozmówca rozumie co oznacza mówienie prawdy.
• W przypadku przemocy seksualnej, należy ustalić jak ofiara rozumie seksualność i być świadomym własnego stosunku do seksualności i niepełnosprawności.
• Należy poinformować osobę niepełnosprawną o przysługujących jej prawach i możliwościach uzyskania  pomocy.

*Na podstawie: Helping People With Disabilities: A Guide for Law Enforcement Officers (NOVA) - http://www.ovc.gov/publications/infores/ ServingVictimsWithDisabilities_toolkit/pdf/Helping_People_with_Disabilities.pdf, na stronie http://www.ovc.gov/publications/infores/pdftxt/VwD_FirstResponse.pdf można znaleźć pakiet edukacyjny dla profesjonalistów pierwszego kontatku - Victims with Disabilities: Collaborative Multidisciplinary First Response (DVD and Training Guide) OVC, March 2009.

Jak pomagać?

Wskazówki dla osób udzielających pomocy osobom z niepełnosprawnością intelektualną**:

• Każdą osobę traktuj zgodnie z jej wiekiem, odnoś się z szacunkiem dla jej doświadczenia życiowego, poglądów. Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą tak samo jak pełnosprawne ofiary przemocy czerpać korzyści z konsultacji, jednak mogą potrzebować więcej czasu na przepracowywanie emocji. Zalecana jest elastyczność co do liczby i długości dozwolonych konsultacji oraz krótsze i częstsze spotkania w przypadku pracy nad emocjami/doświadczeniami.
• Zapewnij ofiarę, że nie zrobiła nic złego; daj jej odczuć, że jej wierzysz i że udzielisz jej wsparcia.
• Unikaj sugerujących pytań - osoby niepełnosprawne intelektualnie uczone są,  by zgadzały się z ważnymi osobami/autorytetami i spełniały ich oczekiwania.
• Pomocne może się okazać korzystanie z tych samych procedur (np. spotykanie się o tej samej porze w ten sam dzień tygodnia).
• Skontaktuj się z profesjonalistami pomagającymi osobom niepełnosprawnym, by przeszkolić się, poszerzyć kompetencje swoje/zespołu z zakresu pracy z osobami niepełnosprawnymi umysłowo (sposobu udzielania porad i dostępnych usług dla tych osób).
• Jeśli to możliwe, należy być rzecznikiem praw osoby niepełnosprawnej, jeśli spotyka się z brakiem zaufania wśród innych służb (część profesjonalistów nie daje wiary zeznaniom osób niepełnosprawnych).
• Ponieważ osoby niepełnosprawne w większym stopniu narażone są na przemoc seksualną, każde zgłoszenie należy traktować poważnie i zapewnić odpowiednią pomoc. W przypadku braku potwierdzenia np. zgłaszanego wykorzystania, należy brać pod uwagę możliwość problemów z rozróżnianiem przeszłych wydarzeń od teraźniejszości (osoba ta może przypominać sobie lub powtórnie przeżywać wcześniejsze doświadczenia - osoby pełnosprawne także doznają niechcianych wspomnień traumatycznych wydarzeń).

Wskazówki dla osób udzielających pomocy osobom głuchym**:

• Potrzebne jest dobre rozumienie kultury i sytuacji osób głuchych, bowiem bariery  w komunikacji mogą doprowadzić do rezygnacji z pomocy. Schroniska i dostępne usługi mogą być bardzo izolujące dla osób głuchych, co w konsekwencji prowadzi do wtórnej wiktymizacji i może wywoływać przykre wspomnienia.
• Kluczową rolę w efektywnej komunikacji pełni dobrze wykwalifikowany tłumacz, chyba że osoba głucha woli komunikować się pisemnie lub czytać z ruchu warg. Jednak tłumacz jest kolejną osobą, której niepełnosprawny musi zaufać , a język pisany jest dla większości osób głuchych drugim językiem, dlatego też efektywna komunikacja może być ograniczona.
• Tłumacz powinien być dostępny w ważnych okolicznościach, takich jak: konsultacje, grupa wsparcia, spotkania mieszkańców schroniska itp.
• Z wyjątkiem przekazywania bardzo prostych informacji (np. dotyczących godzin posiłku, konsultacji) do tłumaczenia nie powinno się wykorzystywać dzieci. Z wielu powodów mogą one nie przekazać pełnej informacji, a uczestniczenie w rozmowie dotyczącej przemocy może stać się dla nich traumatycznym przeżyciem i być postrzegane jako nadużycie.

**Na podstawie wskazówek organizacji Safe Place przedstawionych w ramach programu ASAP (A Safety Awareness Program): http://www.safeplace.org/page.aspx?pid=319

Informacje zaczerpnięte ze stron internetowych :

• http://www.ovc.gov/publications/infores/ ServingVictimsWithDisabilities_toolkit/welcome.html - Promising Practices for Serving Crime Victims With Disabilities (Toolkit) (October 2008) OVC, 7 pages, NCJ 223966.
• http://www.wwda.org.au/buildingevidence1.pdf  - Building the Evidence. A report on the status of policy and practice in responding to violence against women with disabilities in Victoria. Healey, L.; Howe, K.; Humphreys, C.; Jennings, C.; Julian, F, Women's Health Victoria and Victorian Women with Disabilities Network, 2008.
• http://ovc.ncjrs.gov/topic.aspx?topicid=62 - Strona poświęcona tematyce niepełnosprawnych ofiar przestępstw - Office for Victims of Crimes (Biuro Ofiar Przestępstw, USA)

Interesujące informacje można znaleźć na stronach:

• http://www.wwda.org.au/vwdnaislitrev1.pdf - Victorian Women with Disabilities Network Advocacy Information Service: Literature Review re women with disabilities and violence prevention (2007)
• http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241598682_eng.pdf - Promoting sexual and reproductive health for persons with disabilities: WHO/UNFPA guidance note. World Health Organization, 2009.

Adrianna Gryszka - psycholog, Wydział Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w BPS Urzędu Miasta st. Warszawy.

1 Building the Evidence. A report on the status of policy and practice in responding to violence against women with disabilities in Victoria. Healey, L., Howe, K., Humphreys, C., Jennings, C., Julian, F., Women's Health Victoria and Victorian Women with Disabilities Network, 2008.

2 Projekt badawczy zrealizowany dla the Victorian Women with Disabilities Network Advocacy Information Service (VWDN AIS). Analizuje, w jakim stopniu system przeciwdziałania przemocy w rodzinie w stanie Wiktoria w Australii uznaje prawa i zapewnia pomoc niepełnosprawnym kobietom, które doświadczają przemocy. Badania przeprowadzono od grudnia 2007 do czerwca 2008. Analiza zawiera przegląd dobrych praktyk ze stanu Wiktoria i z innych krajów. Raport z tych badań - patrz przypis 1.

3 Program Disability Services ASAP (A Safety Awareness Program) prowadzony jest przez amerykańskie centrum pomagające ofiarom przemocy i napaści seksualnych - SafePlace: Domestic Violence and Sexual Assault Survival Centre. W ramach programu instytucja ta zajmuje się edukacją niepełnosprawnych osób mającą na celu zwiększenie świadomości o przemocy seksualnej, domowej, ze strony opiekunów, planowaniu własnego bezpieczeństwa, budowaniu zdrowych związków i seksualności oraz oferuje szkolenia dla profesjonalistów pracujących w obszarach pomocy osobom niepełnosprawnym oraz przeciwdziałania przemocy. Centrum prowadzi również poradnictwo dla osób niepełnosprawnych oraz członków ich rodzin..

4 O problemie przemocy wobec osób głuchych w Polsce pisała na łamach "Niebieskiej Linii" Anna Gronowska, "Problem przemocy wobec osób głuchych", [w:] "Niebieska Linia" 4/63/2009

Wszystkie podane w artykule linki zgodne ze stanem na dzień 18.07.2011

A.G.