Bez kompasu, czyli płeć psychologiczna chłopców wychowywanych przez samotne matki

Niebieska Linia nr 2 / 2004

Autorzy podejmujący zagadnienie tożsamości płciowej są zgodni: prawidłowa identyfikacja z płcią może przebiegać tylko w warunkach, kiedy dziecko ma kontakt z ojcem i matką.

Dziecko wychowywane w pełnym rodzinnym środowisku wychowawczym poddawane jest oddziaływaniu wartości, symboli, którym obydwoje rodzice nadają różne znaczenia. Poddane zaś oddziaływaniu jednego z rodziców, ma ograniczone możliwości poznania specyfiki ról społecznych i znaczenia nadawanego tym rolom przez dwie różne płcie.

Tożsamość płciowa

Płeć, płciowość, tożsamość płciowa - różnorodność pojęć powoduje wiele sposobów ich definiowania. Po raz pierwszy pojęcie tożsamości płciowej wprowadziła Janet T. Spence (1984), potem uzupełnili je Nancy J. Chodorow (1978) i Carol Gilligan (1982), którzy upatrują genezę tożsamości w procesie socjalizacji dziewcząt i chłopców (Mandal 1996).

Płeć psychologiczna tworzy strukturę ja, a jej ostateczny kształt uzależniony jest m.in. od różnego rodzaju identyfikacji z osobami znaczącymi, w tym przede wszystkim z rodzicem jako wzorem i osobą mającą największy wpływ na dziecko, szczególnie w okresie dzieciństwa i adolescencji.

Tożsamość płciowa to utożsamianie się z płcią męską bądź żeńską. Jej kształtowanie to złożony proces biologiczny, psychologiczny i socjologiczny.

Męskość i kobiecość według niektórych nurtów psychologii (np. psychoanalizy) wiąże się z osiągnięciem fazy genitalnej - pełnej identyfikacji z własnym biologicznym wyposażeniem. Dziecko, rozpoznając swoją biologiczną płeć, uznaje i akceptuje w pewnym momencie fakt, że jest chłopcem lub dziewczynką. Proces ten ma rozwojową kontynuację w okresie dojrzewania i prowadzi do pełnej akceptacji własnej płciowości oraz wszystkiego, co z niej wynika, w tym późniejszych ról społecznych i rodzicielskich.

Z psychologicznego punktu widzenia proces identyfikacji płciowej uaktywnia się w okresie dorastania, w którym poprzez stopniowe wchodzenie w życie społeczne dorastający wzmacniają swoje stosunki z innymi ludźmi, którzy poza rodzicami mogą stanowić obiekty identyfikacji.

Rozwój płciowości człowieka jest procesem wieloetapowym, pojawiającym się już w okresie prenatalnym, obejmującym formowanie się płci fizycznej, rozwój preferencji seksualnych i kształtowania się subiektywnego poczucia przynależności do konkretnej płci (Diamant, Mc Anulty 1995¹⁾. Późniejsze doświadczenia jednostki utrwalają, modyfikują bądź zmieniają jakość odbioru siebie w kategoriach tożsamości płciowej.

Rola rodziców

Pomimo różnorodności czynników wywierających wpływ na proces identyfikacji z płcią i dosyć złożonego ich oddziaływania, wydaje się, że wpływ rodziców, a w szczególności ojca, jest niezaprzeczalny. Na podstawie badań można stwierdzić, że ojcowie w większym stopniu niż matki zwracają uwagę na cechy zachowania właściwego poszczególnym płciom, wywierają większy wpływ na dziecko, aby postępowało w sposób właściwy dla swojej płci (Doktór 1991)²⁾. Natomiast matka samotnie wychowująca syna ma ograniczone możliwości oddziaływania na niego, dziecku brakuje odmiennego wzorca płci i z konieczności wzoruje się tylko na jednym. Brak męskiego wzorca do naśladowania zmusza chłopca do tworzenia spaczonego obrazu cech mężczyzny, a tworzony wizerunek może być zabarwiony cechami kobiecymi.

Ojciec stawiając dziecku wymagania, uczy je bardziej dojrzałego sposobu zdobywania miłości - poprzez doskonalenie się. Dostarcza autorytetu, nagradza i karze, wprowadza w środowisko pozarodzinne. Jest pośrednikiem pomiędzy światem ciepłych uczuć, stworzonym przez matkę, a światem zewnętrznym, budzącym często lęk i zagrożenie. Związki z nim sprzyjają formowaniu uporządkowanego obrazu świata i budowaniu "ja idealnego" zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców. Ojciec stojący obok matki, troszczący się o rodzinę, ujawniający swój stosunek do żony, jest dla chłopców modelem płci. Także jego miłość do dzieci, zachowanie i poglądy wywierają wpływ na proces kształtowania się obrazu płci psychologicznej u syna.

Konieczność uczestnictwa ojca w procesie wychowania synów jest faktem bezspornym. Ojciec ma bowiem do spełnienia wiele funkcji wypływających z typowych dla mężczyzn cech zachowania się, które są nieodzowne w wychowaniu chłopców (Pospiszyl 1980)³⁾.

Badania

Badania były przeprowadzone w 2002 roku na populacji 72 chłopców, z czego 42, wychowywanych tylko przez matki, stanowiło grupę opisową dobraną w sposób celowy z uwzględnieniem kryterium - czasu nieobecności ojca - tj.: minimum 5 lat oraz 30 chłopców to grupa kontrolna - wychowywanych w rodzinach pełnych. Badania były prowadzone na terenie Polski południowej.

Całość zaprojektowanych badań empirycznych oparto na założeniu, iż dziecko wychowywane tylko przez matkę, pozbawione jest wzorca roli męskiej w sferze stosunku wobec siebie i innych. Posiadanie adekwatnego wizerunku roli chłopca będzie, wobec braku ojca, determinowane rolą kobiecą, jaką pełni wobec niego samotna matka.

Celem podjętych badań empirycznych było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Czy typ rodziny determinuje typ płci psychologicznej chłopców?
2. Czy występują istotne różnice pomiędzy tożsamością płciową u chłopców wychowywanych przez samotne matki a ich rówieśnikami pochodzącymi z rodzin pełnych?
3. Czy nasilenie cech zgodnych z płcią biologiczną wzrasta wraz z wiekiem badanych chłopców?

Badania zrealizowano przy zastosowaniu Inwentarza Płci Psychologicznej (IPP) A. Kuczyńskiej (1992)⁴⁾, opracowanego na podstawie teorii i empirycznego dorobku S. L. Bem. Płeć psychologiczna (w tym cztery jej typy) pojmowana jest jako spontaniczna gotowość do posługiwania się jej wymiarem w odniesieniu do siebie i świata. Określony typ płci psychologicznej to odpowiednia ilość punktów uzyskana w Skali Męskości i Kobiecości⁵⁾.

W charakterystyce grupy opisowej brano pod uwagę następujące zmienne: wiek życia (dominują badani w przedziale wiekowym 16-18 lat, 43% wszystkich badanych osób), miejsce zamieszkania (małe miasta - 45%), czas nieobecności ojca (więcej niż 10 lat - 38%). W grupie kontrolnej dominowali chłopcy w wieku 16-18 lat (53%), zamieszkujący na wsi - 60% i wychowywani przez obydwoje rodziców przynajmniej przez 16 do 18 lat.

Obraz męskości

Analiza uzyskanych wyników pozwoliła dostrzec różnice pomiędzy badanymi grupami chłopców oraz cechy charakterystyczne u chłopców wychowywanych przez samotne matki.

Porównanie średnich wartości (M) dla skal płciowości pokazuje, że najwyższe wyniki w IPP i bardziej zbliżone do siebie uzyskali chłopcy z grupy kontrolnej - wychowywani w rodzinach pełnych (SK M = 49,80; dla SM M = 49,50). Natomiast wartości odchyleń standardowych ukazują różnicę w obydwu badanych grupach. W grupie opisowej zarówno w Skali Kobiecości, jak i Męskości występują duże wahania w uzyskanych wynikach, co może oznaczać, że chłopcy przeceniają wartości niektórych cech męskich, pomijając i niedoceniając inne. Obraz męskości jest niezdecydowany i mało klarowny. W grupie kontrolnej natomiast wartości odchylenia są niższe i bardziej zbliżone do siebie, a badani opisują siebie w sposób bardziej zdecydowany z umiejętnością dostrzegania jednorodnych cech tworzących obraz męskości.

Wyniki z tabeli 2. ujawniają różnice istotne statystycznie pomiędzy dwoma rodzajami płci psychologicznej: kobiecy mężczyzna i typ androgyniczny. Z danych wynika, że chłopcy wychowywani przez samotne matki i nie posiadający wzoru męskości dla identyfikacji płciowej, istotnie częściej charakteryzują siebie przymiotami kobiecymi, posiadając więcej cech ze Skali Kobiecości. Chłopcy poddani oddziaływaniu tylko matki, posługują się częściej wymiarem kobiecości w płci psychologicznej zarówno w stosunku do siebie, jak i świata.

Z poznawczego punktu widzenia interesujący jest rozkład wyników dla płci psychologicznej i nasilenia cech psychicznych dla niej w zależności od wieku badanych chłopców. Zależności pomiędzy wiekiem badanych chłopców a dominowaniem płci psychologicznej odzwierciedla tabela 3. (Do analizy posłużyli chłopcy w wieku 15-17 lat w zestawieniu z badanymi z przedziału 18-20 lat, porównywano wartości wewnątrz grup i pomiędzy nimi).

Przedstawione wyniki pokazują, że w okresie intensywnego dojrzewania psychicznego w grupie opisowej chłopców dominują cechy psychologicznej płci kobiecej oraz typu nieokreślony seksualnie. Ten ostatni typ dominuje zarówno u chłopców z grupy opisowej, jak i kontrolnej. Otrzymane wartości wskazują różnice istotne statystycznie w zakresie dwóch płci psychologicznych: kobiecy mężczyzna i typ androgyniczny, potwierdzając wcześniejszą analizę. Zestawione porównanie dla badanych chłopców w późnej adolescencji wyraźnie sugeruje różnice w danych procentowych. Ujawnia tendencję w zmianie dominowania cech przynależnych do kobiecości na korzyść cech charakteryzujących psychologiczną płeć: męski mężczyzna i androgyniczny. Wyróżniony okres życia badanych zamyka etap kształtowania się tożsamości płciowej, a następny etap w rozwoju będzie te cechy utrwalał. Taka zmiana orientacji na korzyść płci zgodnej z płcią biologiczną jest możliwa dzięki licznym kontaktom chłopców z rówieśnikami, autorytetami.

Wnioski

• Typ rodziny samotnej matki i specyfika jej funkcjonowania powoduje u dojrzewających chłopców, trudności w prawidłowej identyfikacji płci psychologicznej zgodnej z płcią biologiczną. Chłopcy częściej dostrzegają u siebie cechy kulturowo przynależne do kobiety aniżeli do mężczyzny.
• Badani we wczesnym okresie adolescencji (15.-17. rok życia) są bardziej kobiecy niż pod koniec okresu dojrzewania. Zakres cech kobiecych przejawia się m.in. w uczuciowości, wrażliwości na potrzeby innych, łagodności, dbałości o swój wygląd, stereotypowo przypisywanych płci żeńskiej. Okres dojrzewania chłopców jest czasem, kiedy nie ma jeszcze ostatecznej identyfikacji z płcią.
• Dane charakteryzujące starszych chłopców w wieku 18-20 lat wyraźnie wskazują na skierowanie swojej psychologicznej orientacji płciowej w stronę psychologicznej płci męskiej (42,9%); zmniejsza się również odsetek osób nieokreślonych seksualnie, (28,6%; gdy w grupie adolescentów 40%) oraz na androgynię przejawiającą się w niezależności i opiekuńczości, zwiększając efektywność funkcjonowania dorosłego mężczyzny. Zdecydowanie maleje odsetek chłopców z psychologiczną płcią kobiecą (grupa chłopców we wczesnej adolescencji - 40%, w późnej - 7,14%). Badani dostrzegają w swoim obrazie cechy męskości, takie jak: pewność siebie, skłonność do ryzyka, niezależność oraz dominowanie i otwartość na świat zdarzeń zewnętrznych.

1) Diamant L., Mc Anulty R. D. (1995). The psychology of sexual orientation, behavior and identyti. Westport/London: Greenwood Press.

2) Doktór, T. (1991). Nieobecni ojcowie. Psychologiczne konsekwencje braku udziału ojca w wychowaniu. "Nowiny Psychologiczne" nr 3-4.

3) Pospiszyl, K. (1980). Ojciec a rozwój dziecka. Warszawa: WP.

4) Kuczyńska, A. (1992). Płeć psychologiczna. Podstawy teoretyczne, dane empiryczne oraz narzędzia pomiaru. "Przegląd Psychologiczny", nr 2.

5) Skalę Męskości tworzą m.in. cechy: dominujący, niezależny, rywalizujący, nastawiony na sukces, łatwo podejmujący decyzję, pewny siebie, samowystarczalny, otwarty na świat zdarzeń zewnętrznych. Skalę Kobiecości tworzą m.in. cechy: wrażliwy, troskliwy, łagodny, gospodarny, czuły, wrażliwy na potrzeby innych, zdolny do poświęceń, delikatny, naiwny.

6) Bem, S. L. (1994). Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa [w:] Zimbardo, P. G., Floyd, L. R. Psychologia i życie. Warszawa: PWN.

E.N.

Inne z kategorii

Konferencja prasowa dotycząca platformy 116.sos.pl

17.01.2024

W dniu dzisiejszym odbyła się konferencja prasowa Ministra Cyfryzacji Krzysztofa...

czytaj dalej

Wsparcie dla osób pokrzywdzonych przestępstwem w Ośrodkach Funduszu Sprawiedliwości

21.02.2024

Obecnie w całej Polsce działa 305 miejsc świadczenia pomocy finansowych...

czytaj dalej