Konwencja CEDAW - narzędzie antyprzemocowe?

Aktualności

31.12.2012

Niebieska Linia 6/2012

Konwencja CEDAW przyjęta przez ONZ stanowi instrument prawny i międzynarodowe zobowiązanie, które nakłada na Polskęobowiązek podjęcia działań zmierzających do zapewnienia równości praw wszystkim obywatelom oraz przeciwdziałania przemocy wobec kobiet, w tym przemocy domowej. Jak wynika z raportu - nasze państwo ma jeszcze dużo do zrobienia w tej dziedzinie.

Obowiązki władz w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie uregulowane są nie tylko w aktach prawnych stanowionych wewnętrznie, tj. np. w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zobowiązania w tym zakresie nakładają na Polskę także postanowienia aktów prawa międzynarodowego, w szczególności umowy międzynarodowe, które Polska ratyfikowała. Istotne znaczenie dla przeciwdziałania przemocy w rodzinie ma funkcjonująca w ramach systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet ( Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women - CEDAW) przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 18 grudnia 1979 r.¹.

Podobnie, jak w przypadku innych aktów ONZ, realizację postanowień Konwencji nadzoruje organ traktatowy - Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet. Kontrola przestrzegania postanowień tych aktów jest dokonywana poprzez system sprawozdań. W sprawozdaniach tych państwa przedstawiająśrodki podjęte w celu realizacji praw objętych danym aktem oraz trudności pojawiające się w tym zakresie. Do procesu sprawozdawczego są dopuszczone organizacje pozarządowe, które przedkładają raporty alternatywne, czyli raporty-cienie (ang. shadow reports ). Na podstawie sprawozdania i przeprowadzonej nad nim dyskusji Komitet wydaje tzw. Uwagi końcowe (ang. Concluding comments, Concluding observations ), zawierające konkretne rekomendacje dla państw. Ponadto w przypadku naruszenia postanowień Konwencji CEDAW obywatele mogą dochodzić swoich praw poprzez złożenie zawiadomienia (ang. communication ), w wyniku którego Komitet wydaje opinię, stwierdzając, czy postanowienia traktatu zostały naruszone, a jeśli tak, to jakie niezbędne działania państwo jest zobowiązane podjąć². Opierając się na doświadczeniach wynikających z rozpatrywania zawiadomień i sprawozdań państw, Komitety przygotowują Uwagi ogólne (ang. General comments ), zawierające interpretację poszczególnych postanowień Konwencji³.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet nieprzypadkowo określana jest jako międzynarodowa karta praw kobiet⁴. Dotyczy ona bowiem praw kobiet w dziedzinie życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych, począwszy od kształcenia, zatrudnienia, usług służby zdrowia, przez prawo do pożyczek bankowych i hipotecznych, do głosowania, obywatelstwa i reprezentowania przez kobiety władz publicznych w stosunkach międzynarodowych.

Co istotne, obowiązki państwa w zakresie likwidacji dyskryminacji kobiet przewidziane w Konwencji dotycząnie tylko sfery publicznej, lecz także prywatnej, w relacji pomiędzy jednostkami. Konwencja z jednej strony, w art. 16, reguluje kwestie dotyczące małżeństwa i stosunków rodzinnych, w tym podkreśla w szczególności równe z mężczyznami prawa kobiet do zawierania małżeństwa, swobodnego wyboru małżonka i zawierania małżeństwa wyłącznie za własną swobodnąi pełną zgodą, a także równe prawa i obowiązki w czasie trwania małżeństwa i po jego rozwiązaniu, ponadto równe prawa i obowiązki rodzicielskie, w zakresie swobodnego i świadomego decydowania o liczbie dzieci i odstępach czasu między ich narodzinami oraz w sprawach dostępu do informacji, poradnictwa i środków umożliwiających korzystanie z tego prawa oraz równe prawa osobiste męża i żony, w tym równieżw zakresie wyboru nazwiska, zawodu i zajęcia. Po drugie, Konwencja zobowiązuje państwo do likwidacji dyskryminacji przez jakąkolwiek osobę, organizacjęlub przedsiębiorstwo (por. art. 2).

Rekomendacje Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet

Konwencja CEDAW nie nakłada jednak na państwa--strony wyraźnych obowiązków w zakresie przeciwdziałania przemocy, w tym przemocy w rodzinie. Tę niejako lukę wypełniła interpretacja Konwencji dokonana przez Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet, w szczególności w formie Ogólnej Rekomendacji Nr 19⁵. Komitet analizował w Rekomendacji definicję dyskryminacji zawartą w Konwencji CEDAW. Zgodnie z art. 1 Konwencji określenie dyskryminacja kobiet" oznacza wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych. Komitet uznał, że ta definicja dyskryminacji obejmuje przemoc ze względu na płeć, tj. przemoc wymierzoną w kobietę z powodu faktu, że jest kobietą, lub przemoc dotykającą kobiety w nieproporcjonalny sposób. Uznał także, że przemoc ze względu na płeć może naruszać określone postanowienia Konwencji niezależnie od tego, czy w sposób wyraźny przemoc ta jest choćby tylko wspomniana w ich treści. W Rekomendacji Komitet podkreślił ponadto, że przemoc ze względu na płeć jest formą dyskryminacji, która w sposób istotny wpływa na możliwości kobiet w zakresie realizacji praw i wolności na zasadach równości z mężczyznami. Ponadto przemoc narusza prawo do życia, wolności od tortur albo okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania, prawo do wolności i bezpieczeństwa, równości wobec prawa, równouprawnienia w rodzinie, prawo do najwyższych standardów ochrony zdrowia.

Odnosząc się do art. 1 6 Konwencji, Komitet podkreślił w Rekomendacji, że przemoc w rodzinie stanowi najbardziej zdradliwą formę przemocy wobec kobiet, i wskazał, że w relacjach rodzinnych kobiety są narażone na wszelkiego rodzaju przemoc, w tym bicie, gwałt, przemoc psychiczną, a brak niezależności ekonomicznej zmusza je do pozostania w krzywdzących związkach. Komitet uznał także, analizując art. 2 lit. f, art. 5 i 10 lit. c Konwencji⁶, że przemoc w rodzinie często jest spowodowana przez tradycyjne przekonania, zgodnie z którymi kobiety są podległe mężczyznom lub pełnią stereotypowe role, usprawiedliwiające przemoc ze względu na płeć jako formę ochrony i kontroli kobiet. W Rekomendacji Komitet wezwał państwa do podjęcia, w celu pełnej implementacji Konwencji, odpowiednich i skutecznych środków w zakresie przezwyciężenia przemocy, niezależnie od tego, czy ma ona miejsce w sferze publicznej, czy prywatnej. Państwa powinny w szczególności zapewnić, by przepisy prawne umożliwiały skutecznąochronę ofiar przemocy w rodzinie. Ponadto państwa-strony powinny organizowaćszkolenia uwrażliwiające na kwestie płci dla przedstawicieli organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnić realizację programów korekcyjnych dla sprawców przemocy⁷.

Zalecenia dla Polski

Jeśli chodzi o spostrzeżenia Komitetu w odniesieniu do przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez władze polskie to w Uwagach końcowych wypracowanych w 2007 r., po rozpatrzeniu przedłożonych przez Polskę sprawozdań okresowych IV i V (połączonych, za lata 1990-1998)⁸ oraz VI sprawozdania (1998-2002) z realizacji Konwencji CEDAW, Komitet wyraził zaniepokojenie utrzymującymi się wciążgłęboko zakorzenionymi uprzedzeniami i stereotypami dotyczącymi tradycjonalnego podziału ról i obowiązków kobiet i mężczyzn w domu i w społeczeństwie. Jak podkreślił, tego rodzaju stereotypy przyczyniająsię do dyskryminacji kobiet i znajdują odzwierciedlenie w wielu sferach, w tym powodująutrzymywanie sięprzemocy wobec kobiet.

Komitet wskazał ponadto na inne niepokojące kwestie: luki prawne w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, traktowanie zjawiska przemocy domowej jako problemu neutralnego płciowo, niewystarczającą pomoc dla ofiar przemocy, brak bezpłatnego poradnictwa prawnego, niewystarczającąliczbęschronisk dla ofiar przemocy, jak równieżbrak narzędzi prawnych umożliwiających natychmiastowąizolację sprawcy przemocy od ofiary. Komitet zaapelował, aby Polska zapewniła ofiarom możliwośćkorzystania z takich instytucji, jak zakaz kontaktów sprawcy przemocy w rodzinie z ofiarą, wydawany przez policję. Komitet wskazał równieżna potrzebę zapewnienia dostępu do schronisk gwarantujących ofierze bezpieczeństwo, bezpłatnej pomocy prawnej, a także systematycznego zbierania danych uwzględniających typ stosowanej przemocy oraz charakter związku między sprawcąa ofiarą. Komitet zalecił Polsce przeprowadzenie kampanii mającej na celu zwiększenie świadomości w zakresie zwalczania przemocy wobec kobiet, w tym przemocy domowej⁹.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, mimo braku wyraźnych postanowień dotyczących przeciwdziałania przemocy w rodzinie, stanowi zatem konkretny instrument prawny i międzynarodowe zobowiązanie do podejmowania przez Polskę działań w tym zakresie. Z realizacji tych obowiązków Polska jest rozliczana przez Komitet CEDAW, a Polki mogą zawiadamiać Komitet o zaniedbaniach państwa w tej dziedzinie, o czym szerzej będzie mowa w kolejnym numerze Niebieskiej Linii".

Sylwia Spurek - doktor nauk prawnych, legislatorka; Radca Prezesa Rady Ministrów w Departamencie prawnym KPRM.

Przypisy

¹ Dz. U. zł 982 r. Nr 10, poz. 71.

² Kluczowe opinie Komitetu CEDAW dotyczące przemocy w rodzinie zostaną przedstawione w artykule w następnym numerze NL.

³ R. Wieruszewski, ONZ-owski system ochrony praw człowieka , [w:] B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, System ochrony praw człowieka, Kraków 2005, s. 57 in.

⁴ Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic.un. org.pl

⁵ S. Spurek, Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Komentarz, Warszawa 2012, s. 32.

⁶Zgodnie z art. 2 lit. f państwa-strony potępiają dyskryminację kobiet we wszelkich jej formach oraz zgadzają się prowadzić, za pomocą wszelkich odpowiednich środków i bez zwłoki, politykę likwidującą dyskryminację kobiet i w tym celu zobowiązują się podejmować wszelkie stosowne kroki, łącznie z ustawodawczymi, w celu zmiany lub uchylenia wszelkich ustaw, zarządzeń, zwyczajów lub praktyk, które stanowią dyskryminację kobiet. Art. 5 stanowi, że państwa-strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiety, a także zapewnienia, aby wychowanie w rodzinie wyrabiało właściwe rozumienie macierzyństwa jako funkcji społecznej oraz poczucie wspólnej odpowiedzialności mężczyzn i kobiet za wychowanie i rozwój ich dzieci, przy założeniu, że wzgląd na dobro dzieci ma zawsze podstawowe znaczenie.

⁷ General Recommendation No. 19 Violence against women", przyjęta 29 stycznia 1 992 r., tekst angielski rekomendacji na stronie Division for the Advancement of Women - zob. na stronie internetowej ONZ http://www.un.org/. Zob. także General Recommendation No. 12, przyjętą w 1989 r., w której Komitet wezwał państwa do zawierania w sprawozdaniach informacji o działaniach podjętych w zakresie przemocy ze względu na płeć.

⁸ Tekst Połączonego IV i V Sprawozdania okresowego Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z wykonania postanowień Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet obejmującego okres od 1 czerwca 1990 r. do 31 maja 1998 r. oraz tekst VI Sprawozdania okresowego Rządu Rzeczpospolitej Polskiej z wykonania postanowień Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet obejmującego okres od 1 czerwca 1998 r. do 31 maja 2002 r. (na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości www.ms.gov.pl).

⁹ Tekst angielski Uwag końcowych na stronie Division for the Advancement of Women http://daccessods.un. org/TMP/8094263.html.