Po pierwsze: dziecko

Aktualności

08.02.2007

Niebieska Linia nr 1 / 2007

Artykuł przedstawia doświadczenia i procedurę postępowania Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa Wydział V Rodzinny i Nieletnich w sytuacji powiadomienia sądu o krzywdzeniu małoletniego. Procedura stanowi zbiór czynności w ramach obowiązujących przepisów prawnych, które należą do kompetencji sędziów rodzinnych oraz kuratorów sądowych z V Zespołu Kuratorskiej Służby Sądowej SR Warszawa-Mokotów współpracujących z Wydziałem.

Od 2004 roku Wydział XIV Karny i V Rodzinny SR dla Warszawy-Mokotowa bierze udział w programie pilotażowym Ministerstwa Sprawiedliwości, którego celem jest wypracowanie procedur dla organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, które poprawiłyby sytuację osób pokrzywdzonych w wyniku przestępstw domowych. Dwa lata wnikliwego przyglądania się sprawom, w których pokrzywdzonymi byli małoletni i podejmowania różnych działań zarówno przez sędziów karnych, jak i sędziów rodzinnych oraz kuratorów rodzinnych, doprowadziły do wypracowania tzw. dobrej praktyki w odniesieniu do tej kategorii spraw karnych.

Procedura interwencji prawnej

Obowiązujące w Polsce regulacje prawne przewidują możliwość powiadomienia sądu rodzinnego (art. 572 k.p.c.) lub prokuratury i organów ścigania (art. 304 k.p.k.), gdy zachodzą następujące okoliczności:

"Każdy, komu jest znane zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy" (art. 572 k.p.c. § 1);
"Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuraturę lub Policję (?)" (art. 304 k.p.k. § 1).

Każdy z tych przepisów w § 2 mówi, że szczególny obowiązek ciąży na: instytucjach państwowych i samorządowych (k.p.k.) oraz USC, sądach, prokuratorach, notariuszach, organach samorządu i administracji rządowej, organach policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi (k.p.c.).

Praktyka pokazuje, że rozmaite instytucje i osoby fizyczne, które są świadkami naruszenia prawa lub dowiedziały się o nim w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych najczęściej powiadamiają o nieprawidłowej sytuacji dziecka sąd rodzinny. Część osób/instytucji zawiadamia jedynie prokuraturę rejonową, a zdarza się również, że zawiadomiony zostaje zarówno sąd rodzinny, jak i prokuratura. Jednym słowem istnieją dwie niezależne od siebie ścieżki tzw. interwencji prawnej ? procedura interwencji karnej (powiadomienie prokuratury) i procedura interwencji cywilnej (powiadomienie Sądu Rejonowego Wydział Rodzinny i Nieletnich).

Warto również pamiętać, że fakt ujawnienia przemocy (fizycznej, emocjonalnej, seksualnej) wobec dziecka zazwyczaj stanowi już pewien etap lub daje początek tzw. interwencji (pomocy) w sensie psychologicznym.

Zespół realizatorów programu pilotażowego postanowił, wykorzystując obowiązujące przepisy prawa, wypracować takie zasady postępowania prokuratury, sądu karnego i sądu rodzinnego, by w pełni wykorzystać istniejące możliwości udzielenia pokrzywdzonemu dziecku i jego opiekunom właściwej pomocy. Jednocześnie zostały wypracowane zasady postępowania prokuratury i sądu karnego wobec sprawcy przestępstwa, który zarazem jest przedstawicielem ustawowym dziecka.

Sąd rodzinny

Przedstawię algorytm działania sądu rodzinnego, gdy został on powiadomiony o stosowaniu wobec małoletniego przemocy. Po pierwsze, po wpłynięciu do wydziału rodzinnego informacji pisemnej sędzia rodzinny wszczyna postępowanie opiekuńcze wobec małoletniego, którego zawiadomienie dotyczy i wydaje odpowiednie zarządzenia. Obligatoryjnie zarządza przeprowadzenie w miejscu zamieszkania małoletniego wywiadu środowiskowego na okoliczność sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka, przebiegu zdarzeń związanych z jego krzywdzeniem oraz oceny bieżącej sytuacji dziecka (głównie pod kątem bezpieczeństwa). Wywiad przeprowadza kurator zawodowy, w trybie pilnym.

Po złożeniu przez kuratora sprawozdania z przeprowadzonego wywiadu sędzia może przed wyznaczeniem terminu rozprawy wydać zarządzenia (tzw. zabezpieczające ? obowiązujące na czas trwania postępowania opiekuńczego), które mają na celu zapewnić dziecku bezpieczeństwo w czasie prowadzonego przez sąd postępowania. Ponadto sędzia rodzinny zawiadamia prokuraturę o popełnieniu przestępstwa na osobie małoletniego (jeśli dotychczas nie została ona powiadomiona). Jeśli sędzia nie ma pewności, że dziecko zostało odizolowane od sprawcy przemocy, wówczas podejmuje decyzję o umieszczeniu go w placówce interwencyjnej. Jeśli natomiast w ocenie sądu dziecko w swoim aktualnym środowisku wychowawczym jest bezpieczne (przemoc została przerwana, sprawca nie przebywa razem z dzieckiem, dziecko przebywa pod opieką osoby, która je chroni i działa w jego interesie), wówczas sędzia udziela opiekunowi dziecka pomocy w postaci nadzoru kuratora nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej.

Zadaniem kuratora sądowego (zawodowego lub społecznego) jest wspierać opiekuna i dziecko w dążeniu do przywrócenia równowagi psychologicznej i porządku prawnego (towarzyszenie w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez prokuraturę i w postępowaniu przed sądem karnym), udzielanie pomocy w znalezieniu placówki świadczącej pomoc psychologiczną dla dziecka i jego opiekuna i itp. Postępowanie przed sądem rodzinnym trwa przeciętnie ok. 6?8 miesięcy. Jest to czas zdecydowanie krótszy w porównaniu z trwaniem procedury karnej (zwykle ok. 24 miesiące). Sąd rodzinny reaguje praktycznie natychmiast, uruchamiając takie działania, które bezpośrednio wpływają na zmianę sytuacji, w jakiej znajduje się dziecko (np. skierowanie kuratora sądowego do pracy z rodziną) oraz na przerwanie przemocy wobec dziecka.

Procedura interwencji karnej

Zdarza się czasami tak, że instytucja/osoba zawiadamia wyłącznie prokuraturę o popełnieniu przestępstwa na osobie dziecka. Wówczas prokurator wszczyna i prowadzi postępowanie przygotowawcze. Teoretycznie prokurator, korzystając z instytucji sygnalizacji (art. 23 k.p.k.), winien już wówczas zwrócić się do sądu rodzinnego o zbadanie sytuacji opiekuńczej małoletniego. Praktyka pokazuje jednak, że tego nie czyni. O wpłynięciu do wydziału karnego aktu oskarżenia, gdzie osobą pokrzywdzoną jest małoletni, sąd rodzinny zostaje zawiadomiony przez jego przewodniczącego (na podstawie porozumienia między wydziałem rodzinnym i karnym). Wówczas sąd rodzinny uruchamia procedurę przedstawioną wcześniej, ale wtedy wkracza on do sprawy znacznie później, niż gdyby zawiadomienie trafiło w pierwszej kolejności do niego lub równocześnie do obu organów. Ma to konsekwencje dla sytuacji dziecka, które było krzywdzone. Udzielanie pomocy dziecku i opiekunowi przez sąd rodzinny znacznie się wydłuża. Jest ona uruchamiana po blisko roku od sytuacji ujawnienia przemocy wobec dziecka. Stąd też w mojej ocenie najskuteczniejszym działaniem jest powiadomienie o popełnieniu przestępstwa zarówno prokuratury, jak i sądu rodzinnego.

Odrębną kwestią, z którą musi się zmierzyć prokurator i sędzia karny, jest ocena intencji przedstawiciela ustawowego dziecka. Sędzia karny musi ustalić, czy przedstawiciel ustawowy działa w interesie dziecka, czy nie. Najczęściej sprawcą przemocy wobec dziecka jest jedno z rodziców, drugie zaś biernie uczestniczy w przemocy, zazwyczaj chroniąc sprawcę, a nie dziecko. W tym przypadku sąd karny zwraca się do sądu rodzinnego o wyznaczenie kuratora (procesowego) do reprezentowania dziecka w postępowaniu karnym. W naszym sądzie do tej funkcji są wyznaczani kuratorzy zawodowi rodzinni, którzy towarzyszą dziecku we wszystkich czynnościach prowadzonych z udziałem dziecka przez prokuratora lub sędziego karnego (np. uczestniczymy w wysłuchaniu dziecka w tryb. art. 185 a i b k.p.k., bierzemy udział w rozprawach przed sądem, składamy wnioski w imieniu małoletniego itp.).

Takie działanie sędziego karnego ma ogromne znaczenie dla poprawy sytuacji dziecka uczestniczącego w postępowaniu karnym, szczególnie dla tego, które doznawało przemocy ze strony swego opiekuna(-nów).

Sukces wszystkich służb

Ponad dwa lata współpracy sędziów karnych, rodzinnych, kuratorów ds. rodzinnych z prokuratorami i policją w zakresie poprawy sytuacji małoletnich uwikłanych w procedury sądowe w charakterze pokrzywdzonego lub świadka zaowocowały, w moim przekonaniu, wypracowaniem akceptowanych przez wszystkie służby procedur postępowania (rys. 1).

Celem wprowadzenia tych procedur w życie było m.in.:

ograniczenie udziału dziecka pokrzywdzonego w procedurach sądowych do niezbędnego minimum;
zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i przerwanie procederu przemocy;
zintensyfikowanie i zintegrowanie działań poszczególnych służb na rzecz przywrócenia dziecku równowagi psychicznej i porządku prawnego;
udzielenie wsparcia i pomocy prawnej dziecku (pokrzywdzonemu) i jego opiekunowi w procesie karnym;
usprawnienie przepływu informacji między wydziałem karnym i rodzinnym o nieprawidłowej sytuacji opiekuńczej dzieci;
wzmocnienie zaufania społecznego do organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Mam poczucie, że udało nam się w ten sposób poprawić sytuację psychologiczną dzieci, które uczestniczą w procedurach karnych. W większości spraw, które od 2004 roku zostały skierowane do Zespołu Kuratorów w związku z toczącą się równolegle sprawą karną, okazało się, że profesjonalna praca kuratora sądowego z dzieckiem i rodziną (przy włączeniu pomocy psychologicznej prowadzonej przez specjalistyczne placówki) daje znakomite rezultaty w funkcjonowaniu dziecka krzywdzonego. Niestety, dzieci te wciąż czekają na wydanie wyroków dla swych krzywdzicieli.

A. P.-M.