Prawne zasady funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych

Niebieska Linia 1/2012

W odniesieniu do systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie aktem prawnym o szczególnym charakterze jest ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Jej pierwsza wersja, uchwalona przez Sejm 29 lipca 2005 r. weszła w życie 21 listopada 2005 r. (Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493). Dokument ten niewątpliwie był wyrazem postępu w dziedzinie ochrony ofiar przemocy w rodzinie. Przede wszystkim po raz pierwszy zdefiniowano pojęcie przemocy w rodzinie, przez co należało rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w ustawie, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Długo oczekiwana nowelizacja tych przepisów została dokonana ustawą 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2010 nr 125 poz. 842), która weszła w życie 1 sierpnia 2010 r. Ustawa ta wprowadziła szereg zmian odnoszących się do ochrony ofiar przemocy w rodzinie. Już preambuła tego dokumentu wyraźnie podkreśla, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw i wolności.

Podstawy prawne

Na gminy nałożono obowiązek podejmowania działań na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w szczególności w ramach pracy w zespole interdyscyplinarnym. W skład zespołu interdyscyplinarnego obligatoryjnie wchodzą przedstawiciele:

• jednostek organizacyjnych pomocy społecznej;

• gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych;

• policji;

• oświaty;

• ochrony zdrowia;

• organizacji pozarządowych;

• oraz kuratorzy sądowi.

W skład zespołu interdyscyplinarnego mogą także wchodzić prokuratorzy i przedstawiciele innych podmiotów, działających na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Podstawowym zadaniem zespołu interdyscyplinarnego jest realizacja działań określonych w gminnym programie przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrona ofiar przemocy w rodzinie, a także integrowanie i koordynowanie działań podmiotów działających na rzecz ochrony ofiar przemocy w rodzinie, oraz specjalistów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Zadania te są wykonywane w szczególności przez:

• inicjowanie działań w stosunku do osób stosujących przemoc w rodzinie;

• dokonywanie diagnozy problemu przemocy w rodzinie;

• inicjowanie interwencji w środowisku dotkniętym przemocą w rodzinie;

• podejmowanie działań w środowisku zagrożonym przemocą w rodzinie, mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku;

• rozpowszechnianie informacji o instytucjach, osobach i możliwościach udzielenia pomocy w środowisku lokalnym.

Zespół interdyscyplinarny może tworzyć grupy robocze, których celem i zadaniem jest rozwiązywanie problemów związanych z wystąpieniem przemocy w rodzinie w indywidualnych przypadkach. W skład grup roboczych obligatoryjnie wchodzą przedstawiciele:

• jednostek organizacyjnych pomocy społecznej;

• gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych;

• policji;

• oświaty;

• ochrony zdrowia.

W skład grup roboczych mogą wchodzić również kuratorzy sądowi oraz przedstawiciele innych podmiotów, będący specjalistami w dziedzinie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Zadania grup roboczych to w szczególności:

• opracowanie i realizacja planu pomocy w indywidualnych przypadkach wystąpienia przemocy w rodzinie;

• monitorowanie sytuacji rodzin, w których dochodzi do przemocy oraz rodzin zagrożonych wystąpieniem przemocy;

• dokumentowanie działań podejmowanych wobec rodzin, w których dochodzi do przemocy oraz efektów tych działań.

Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych wykonują zadania w ramach obowiązków służbowych lub zawodowych.

Kilka słów komentarza

Instytucja zespołu interdyscyplinarnego uregulowana jest m.in. w art. 9a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Celem takiego zespołu jest działalność profilaktyczna i pomoc rodzinom w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych. Dyspozycja wyżej wskazanego przepisu nadaje zespołowi interdyscyplinarnemu status podmiotu o charakterze wewnętrznym, działającego w gminie w ramach jej zadań własnych, a także określa szczegółowo przedstawicieli wchodzących w jego skład. Ustawa nie określa wprost statusu prawnego zespołu interdyscyplinarnego, wskazując jedynie, iż powoływany jest przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta. Zespół działać ma jednak nie na podstawie uchwały rady gminy, lecz porozumień zawieranych między wójtem a podmiotami, o których mowa w art. 9a ust. 3 lub 5 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (których przedstawiciele wchodzą w skład zespołu).

Zgodnie z art. 9a ust. 15 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 29 lipca 2005 r. ustawodawca powierzył radom gmin kompetencje do określania w drodze uchwały trybu i sposobu powoływania oraz odwoływania członków zespołu interdyscyplinarnego oraz szczegółowych warunków jego funkcjonowania. Podkreślić jednak należy, że przepisy ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie nie upoważniają rad gmin do określania katalogu podmiotów, których przedstawiciele wchodzą w skład zespołu interdyscyplinarnego. Zadaniem uchwały podjętej na podstawie art. 9a ust. 15 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie jest unormowanie procedury powoływania w skład zespołu interdyscyplinarnego oraz odwoływania jego członków. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że o możliwości uczestniczenia w pracach zespołu stanowi art. 9a ust. 3 i 4 ustawy. Przepis ten zastrzegł konieczność powoływania w skład zespołu przedstawicieli określonych podmiotów, ale nie wykluczył powoływania także innych specjalistów w tym obszarze.

Zgodnie z treścią art. 9a ust. 15, wybór przewodniczącego jest kwestią typowo wewnętrzną i to zespół decyduje o tym, kto będzie jego przewodniczącym. Rada nie jest uprawniona do regulowania tej kwestii w uchwale. Ponadto nie jest uprawniona do stanowienia w przedmiocie poszerzania składu osobowego zespołu interdyscyplinarnego. W przypadku wystąpienia takiej konieczności, uczyni to organ wykonawczy na podstawie art. 9a ust. 3, 4 lub 5 lub ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Uchwała podjęta na postawie art. 9a ust. 15 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ze względu na generalny i abstrakcyjny charakter regulacji zawartych w jej treści stanowi akt prawa miejscowego.

W kwestii funkcjonowania zespołu interdyscyplinarnego należy przyjąć, że uchwała rady gminy ma doprecyzować regulacje ustawowe, zawarte w art. 9a ust. 7, ust. 10-14, a więc określać, w jaki sposób zespół będzie pracował. Adresatami tych norm mają być członkowie zespołu i ewentualni uczestnicy postępowań prowadzonych przez zespół w toku realizacji powierzonych mu zadań. Art. 9a ust. 9 ustawy nakłada na ośrodek pomocy społecznej obowiązek zapewnienia obsługi organizacyjno-technicznej zespołu interdyscyplinarnego, czym w zasadzie wyczerpuje tę problematykę. Co istotne, ustawa nie zastrzega wobec członków gminnego zespołu interdyscyplinarnego wymogu braku karalności za przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe.

Niebieskie Karły"

Szczegółową procedurą, zgodnie z którą zespół ma obowiązek funkcjonować w sprawach przemocy w rodzinie jest procedura Niebieskie Karty", która została uregulowana w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy Niebieska Karła" wydanym jako akt wykonawczy na podstawie art. 9d ust. 5 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Rozporządzenie to określa:

• procedurę Niebieskie Karty",

• wzory formularzy Niebieska Karta" wypełniane przez przedstawicieli podmiotów realizujących procedurę.

Wszczęcie procedury następuje przez wypełnienie formularza Niebieska Karta -A" przez przedstawiciela jednego z podmiotów wymienionych w art. 9d ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (czyli policji, komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, oświaty, służby zdrowia, pomocy społecznej), w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie.

W przypadku podejrzenia stosowania przemocy w rodzinie wobec dziecka, czynności podejmowane i realizowane w ramach procedury przeprowadza się co do zasady w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub faktycznego. Jeżeli to właśnie te osoby podejrzewamy o stosowanie przemocy wobec dziecka, to działania z udziałem dziecka przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm. 2). Zgodnie z tym przepisem osoba najbliższa to współmałżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo i powinowaci, a także osoby pozostające w faktycznym wspólnym pożyciu z osobą pokrzywdzoną. Działania z udziałem dziecka, co do którego istnieje podejrzenie, że jest dotknięte przemocą w rodzinie, powinny być prowadzone w miarę możliwości w obecności psychologa.

Po wypełnieniu formularza Niebieska Karta -A" osobie, co do której istnieje podejrzenie, że dotyczy jej przemoc, przekazuje się formularz Niebieska Karta - B". Jeżeli tą osobą jest dziecko, formularz Niebieska Karta - B" przekazuje się rodzicowi, opiekunowi prawnemu lub faktycznemu albo osobie, która zgłosiła podejrzenie stosowania przemocy w rodzinie. Po sporządzeniu formularza Niebieska Karta -A" należy przekazać go do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia wszczęcia procedury. Kopię wypełnionego formularza Niebieska Karta -A" pozostawia się u wszczynającego procedurę. Przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego po otrzymaniu formularza Niebieska Karta - A" niezwłocznie, lecz nie później niż w ciągu 3 dni od dnia jego otrzymania, przekazuje formularz członkom zespołu interdyscyplinarnego.

Członkowie zespołu bądź grupy roboczej wypełniają formularz Niebieska Karta - C" na posiedzeniu, w obecności zaproszonej osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie. Na posiedzenie zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej nie zaprasza się dziecka. Osoba dotknięta przemocą w rodzinie nie ma obowiązku stawienia się na spotkanie. Nie grozi jej za to żadna sankcja. Taka sytuacja nie wstrzymuje jednak prac zespołu.

W dalszej kolejności członkowie zespołu bądź grupy roboczej wypełniają formularz Niebieska Karta - D" w obecności osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie. Osoba ta zostaje wezwana na posiedzenie zespołu bądź grupy roboczej. Jeżeli domniemany sprawca przemocy nie stawi się na wezwanie zespołu bądź grupy roboczej, to taka sytuacja nie wstrzymuje dalszych działań specjalistów, choć niewątpliwie przeprowadzenie rozmowy z domniemanym sprawcą jest ważne dla ustalenia planu pomocy rodzinie.

W następnej kolejności obowiązkiem zespołu jest wnikliwe przeanalizowanie sprawy, przygotowanie planu pomocy rodzinie i realizowanie go w dalszej części procedury. Zakończenie procedury jest możliwe w dwóch przypadkach:

• ustania przemocy w rodzinie i uzasadnionego przypuszczenia o zaprzestaniu dalszego stosowania przemocy w rodzinie oraz po zrealizowaniu indywidualnego planu pomocy albo

• rozstrzygnięcia o braku zasadności podejmowania działań.

Zakończenie procedury wymaga udokumentowania w formie protokołu podpisanego przez przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego. Protokół ten powinien zawierać:

• dane dotyczące osób, wobec których realizowana była procedura;

• datę rozpoczęcia i zakończenia procedury;

• opis podjętych działań w ramach procedury.

O zakończeniu procedury powiadamia się podmioty uczestniczące w procedurze po jej zakończeniu.

Agnieszka Olszewska - prawniczka w Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" IPZ.

BIBLIOGRAFIA

1. Ustawa z 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493.

2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 roku w sprawie procedury Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy Niebieska Karta".

3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 03 sierpnia 1 962 roku, III K 1044/61, RPEiS IV/63.

4. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 7 lipca 2011 r., III SA/Gd 123/2011.

5. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 1 8 maja 2011 r., IV SA/Wr 120/2011.

6. Rozstrzygnięcie Nadzorcze Wojewody Dolnośląskiego, z dnia 24 stycznia 2011 r., NK-N. 4131.66.2011. LF, Dz.Urz. Woj. Dolnośląskiego 2011.22.278.

7. Rozstrzygnięcie Nadzorcze Wojewody Dolnośląskiego z dnia 15 grudnia 2010 r. NK. II. JB6.0911-11/10, Dz.Urz. Woj. Dolnośląskiego 2010.243.4129.

8. Rozstrzygnięcie Nadzorcze Wojewody Dolnośląskiego z dnia 9 listopada 2010 r. NK. II. JK8.0911-43/10, Dz.Urz. Woj. Dolnośląskiego 2010.215.3415.

9. Rozstrzygnięcie Nadzorcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 21 lutego 2011 r., LEX-I. 4131.5.2O11. MSt.