Przemoc w mediach

Niebieska Linia 2/2009

Geneza, typologia, profilaktyka i metody badania

Przemocy nie można całkowicie wyeliminować ze środków masowego przekazu czy z powszechnie dostępnych i popularnych produktów medialnych. Podobnie zresztą, jak nie sposób tego uczynić w codziennym życiu. Warto jednak uczyć, w jaki sposób mądrze korzystać z dostępnej oferty medialnej i jak interpretować dochodzące do nas przekazy medialne.

We współczesnych przekazach medialnych można zaobserwować zjawisko nadreprezentacji przemocy. Fakt ten wynika z dużego zainteresowania użytkowników środków masowego przekazu (głównie telewidzów, internautów, graczy komputerowych, kinomanów, czytelników prasy) zjawiskami, które są powiązane z agresją fizyczną i psychiczną. Wizualne, audiowizualne i audialne reprezentacje przemocy (rozlewy krwi, brutalne masowe mordy, gwałty, wulgarny język, uśmiercanie ludzi i zwierząt, znęcanie się nad słabszymi i niedołężnymi, werbalne poniżanie człowieka) stanowią jedno z podstawowych źródeł atrakcji. Nadawcy medialni często z niej korzystają, by przyciągnąć uwagę odbiorców, zachęcić ich do kupna produktu (np. gry komputerowej lub płyty), albo też skłonić do uczestnictwa w seansie kinowym, odbiorze wybranego programu telewizyjnego lub audycji radiowej. Kampanie reklamowe tych przekazów często opierają się na idei: im więcej przemocy, tym lepiej. Paradoksalnie skutecznie zachęca się odbiorców do uczestnictwa w tych doświadczeniach medialnych, odwołując się do takich emocji, jak strach czy obrzydzenie.

Reality violence

Przemoc obecna zarówno w świecie rzeczywistym, jak i w mediach jest opisywana jako behawioralny składnik agresji. Często przyjmuje postać zachowań związanych z zadawaniem cierpienia ludziom i zwierzętom, nierzadko przyjmuje formę wandalizmu. Środki masowego przekazu promują także autoagresję, np. w przekazach, gdzie uzależnienia od narkotyków, alkoholu, leków czy tzw. dopalaczy są przedstawiane w kontekście aprobatywnym, podobnie jak balansowanie na granicy życia i śmierci (np. szybka i bezmyślna jazda samochodem czy uprawianie sportów ekstremalnych, nierzadko pod wpływem środków odurzających).

Bardzo często stosowanie przemocy jest usprawiedliwiane, np. wtedy, kiedy wykorzystują ją stróże prawa lub osoby w akcie samoobrony, a nawet gloryfikowani bohaterowie. Z tą ostatnią sytuacją mamy do czynienia, gdy agresja łączona jest z przymiotami wysoko cenionymi w konkretnym społeczeństwie, subkulturze lub grupie, np. z inteligencją, wysokim statusem społecznym, sprytem, powodzeniem życiowym, atrakcyjnym stylem życia, powodzeniem u płci przeciwnej itd. Media usprawiedliwiają zatem stosowanie różnych form przemocy ludzi wobec innych, np. policjantów wobec gangsterów, ludzi szykanowanych i uciskanych w stosunku do ich prześladowców, podczas działań wojennych czy w sportach kontaktowych. Medialne reprezentacje tych różnych sfer ludzkiej działalności (np. w formie retransmisji sportowej, relacji z frontu czy filmu sensacyjnego) oswajają ludzi z agresją i stępiają ich wrażliwość nie tylko na ludzką krzywdę, ale także na śmierć człowieka. Wszystko staje się spektaklem, tym bardziej atrakcyjnym, im silniejsze emocje jest on w stanie wywołać. Nadreprezentacja i eskalacja przemocy w mediach sprawia, iż ta, którą można zaobserwować w codziennym życiu, jest postrzegana nie tylko jako mniej atrakcyjna, ale wręcz mniej realna. Młodociani przestępcy coraz częściej dopuszczają się brutalnych czynów na przypadkowych ofiarach tylko po to, by zapewnić sobie, ewentualnie także swoim znajomym, krótkotrwałą rozrywkę; aby poczuć intensywne emocje, których namiastkę mogą doświadczyć podczas codziennych kontaktów z obrazami przemocy.

Gotowość do zadawania cierpienia, uśmiercania ludzi, brak wrażliwości społecznej są łączone w przekazach audiowizualnych (głównie filmach i grach komputerowych) nie tylko z atrybutami prawdziwego silnego mężczyzny, ale coraz częściej doskonałej, wyzwolonej, skutecznej w działaniu i nowoczesnej kobiety. Tendencja ta odpowiada obserwowanej w świecie rzeczywistym brutalizacji zachowań pici pięknej (np. powstawaniu wyłącznie kobiecych gangów złożonych z nastolatek, które skutecznie rywalizują z gangami męskimi o sferę wpływów i pozycję w środowisku przestępczym). Przynależność do gangu i bycie gangsterem jest przedstawiane w mediach jako udany i stosunkowo prosty sposób na życie, często łączony z romantyczną" mitologią. Przez lata budował ją przemysł kinematograficzny, produkując choćby filmy oparte na wydarzeniach z życia przestępców: Ala Capone, Johna Di-lingera, Lucky'ego Luciano.

Dla grup społecznych marginalizowanych ze względu na postępującą biedę, brak wykształcenia i widoków na poprawę sytuacji społecznej stosowanie przemocy jest nie tylko sposobem odreagowania frustracji, ale także budowania własnej pozycji w środowisku społecznym i źródłem zarobkowania. Media dostarczają zatem podstawowych wzorów życia i form egzystowania; dla wielu ludzi są nie tylko oknem na świat, ale jedyną formą kultury, z jaką obcują. Obok tradycyjnych instytucji edukacyjnych i wychowawczych (rodzina, szkoła, kościół) środki masowego przekazu stanowią istotne źródło socjalizacji. Często promują wartości, postawy i wzory zachowań konkurencyjne wobec tych lansowanych przez nauczycieli, wychowawców czy rodziców. Ukazywanie agresji w pozytywnym kontekście oraz dostarczanie argumentów przemawiających za koniecznością jej stosowania może mieć negatywny wpływ na rozwój społeczny dziecka, zwłaszcza gdy inne środowiska wychowawcze są nieudolne i małoletni nie zna alternatywnych wzorów postępowania.

Przemoc w mediach przyjmuje różne postaci, jest stale obecna, choć w różny sposób legitymizowana. Dla przykładu, w programach informacyjnych dziennikarze usprawiedliwiają fakt ukazywania brutalnych scen koniecznością przedstawienia pełnych informacji na temat konkretnego wydarzenia. Wiele z takich zbrodni, gwałtów i prześladowań staje się dla twórców wdzięcznym materiałem do relacjonowania. Na podstawie dramatycznych wydarzeń powstają całe medialne opowieści, które często przypominają produkcje fabularne: filmy sensacyjne, kryminały, filmy policyjne. Mamy zatem do czynienia z przekształcaniem prawdziwych historii w audiowizualne story. Ta szczególna telenowelizacja realnej przemocy i jej ciągła obecność w różnych przekazach medialnych powoduje odwrażliwienie. Ludzie także w kontakcie z osobą potrzebującą pomocy (np. napadniętą, po wypadku, chorą) wykazują mniejszą gotowość do podejmowania jakiegokolwiek działania. Cierpienie innych osób przestaje robić na nich wrażenie: postawa prospołeczna zostaje wyparta przez podejście konsumpcyjne i estetyczne. We współczesnym kinie mamy do czynienia właśnie z estetyzacją przemocy; współczucie zostaje zastąpione przez mniej lub bardziej rzeczową refleksję na temat określonego doświadczenia kulturowego.

Ta sama postawa obojętności zostaje wyuczona na drodze kontaktu z tymi grami komputerowymi, które nie tylko operują obrazami przemocy, ale również zachęcają do jej stosowania wobec bohaterów fikcyjnych światów (przemoc bierna i czynna). Nie jest to już zatem pasywne oglądanie jak w kinie, na ekranie telewizora czy zdjęciu w prasie codziennej, ale aktywne działanie, które często silnie aktywizuje emocje gracza. Uśmiercanie przeciwników jest zwykle nagradzane i należy do istoty gry (awansowanie na wyższy poziom czy awans w hierarchii graczy). W niektórych przypadkach desensytyzacja spowodowana częstym kontaktem z przemocą medialną powoduje agresję w realnym świecie. Użytkownicy środków masowego przekazu mają tendencje do powielania wzorców medialnych, zwłaszcza gdy agresywne zachowania fikcyjnych bohaterów przynoszą pożądane efekty lub przedstawiane są w pozytywnym kontekście. Nierealne przedstawianie skutków przemocy jest niebezpieczne, zwłaszcza dla dzieci i osób z deficytami mentalnymi, które często powielają wybrane zachowania z ekranu" w realnym życiu. Bezkrytyczny odbiór przekazów, które modelują działania niektórych grup odbiorców, może zakończyć się tragicznie, włącznie z kalectwem lub śmiercią.

Czego media uczą Jasia?

W popularnych telewizyjnych kreskówkach lub grach komputerowych dzieci oglądają bohaterów, którzy zostali uśmierceni, a zaraz potem przywróceni do życia. Te zachowania, które są dla dziecka atrakcyjne lub związane z ulubioną postacią, często są przez nie imitowane podczas zabawy. Stąd niezwykle ważna jest stała obecność rodzica lub opiekuna podczas korzystania małoletniego z różnych przekazów medialnych. Dorosły może na bieżąco monitorować treść przekazu, tłumaczyć dziecku sens prezentowanych zachowań, a często ukazywać ich nierealistyczny charakter. Małe dzieci podczas kontaktu z przekazami dynamicznymi (np. szybkie zmiany ujęć, agresywna kolorystyka, głośna muzyka) mają problem z równie szybkim interpretowaniem napływających treści, co sprawia, że wynikające stąd frustracje kumulują w swojej psychice i ciele. Często odreagowują takie napięcia w agresywnej zabawie, gdzie przemoc skierowana jest na innych uczestników (rówieśników, osoby dorosłe) lub przedmioty.

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się Alberta Bandury, dzieci obserwują także skutki agresywnych zachowań bohaterów filmowych czy telewizyjnych oraz reakcję otoczenia społecznego. Gdy dziecko widzi, że takie czyny nie spotykają się z aprobatą dorosłych, a zwłaszcza, że ci ostatni wymierzają karę za zachowania związane z przemocą, wtedy otrzymuje pewne wytyczne dotyczące pozytywnego postępowania i uczy się sankcji społecznych za odstępstwa od normy. Z kolei znany amerykański psycholog społeczny Elliot Aronson pisze o istnieniu korelacji między agresywnością młodych telewidzów a ilością przemocy oglądanej przez nich w przekazach audiowizualnych. Korelacja oznacza, że nie możemy wskazać, która zmienna wpływa na którą. Być może dzieci agresywne preferują programy telewizyjne nasycone scenami przemocy; równie prawdopodobne jest istnienie odwrotnej zależności: oglądanie takich treści na ekranie wzmaga zachowanie agresywne.

Przemoc medialna jest obecna w przestrzeni publicznej i nawet gdy nie jest bezpośrednio adresowana do dzieci, często zdarza się, że to właśnie one są odbiorcami tego typu przekazów. Przemysł kulturowy usprawiedliwia również ukazywanie agresji w popularnych produktach (filmach, grach komputerowych, programach telewizyjnych, serwisach internetowych) regułami gatunków. Przemoc jest wpisana" na przykład w klasyczne kino grozy, thrillery czy filmy gore (filmy z realistycznymi scenami okrucieństwa i śmierci). Twórcy tego typu przekazów zakładają, że ich odbiorcy znając reguły gatunku, dobrze wiedzą, z jaką treścią mogą się zetknąć.

Internauta, telewidz lub gracz komputerowy sięga po takie produkty, które najpełniej mogą zaspokoić jego potrzeby. Ponieważ te ostatnie stają się coraz bardziej wyrafinowane, przemoc jest łączona w mediach z parafiliami (zboczeniami seksualnymi), rasizmem i dyskryminacją osób starszych czy niedołężnych. Dużą popularnością cieszą się obrazy realnej przemocy ukazywane w reportażach wojennych, transmisjach sportowych czy materiałach dokumentujących tzw. ustawki (wyjątkowo krwawe bójki wśród tzw. pseudokibiców) lub agresywne zachowanie uczniów wobec nauczycieli. Wiele takich amatorskich nagrań jest rozpowszechnianych w sieci lub emitowanych w programach telewizyjnych. Szczególna atrakcyjność tych przekazów bierze się z ich autentyczności. Odbiorcy mają wrażenie, że obcują z fragmentem realnego życia.

W instynktywizmie i psychoanalizie podkreśla się katarktyczną wizję rozładowania agresji, tzn. uczestnictwo w doświadczeniach kulturowych, w których się ona pojawia, odprowadza" negatywne emocje jednostki i zmniejsza prawdopodobieństwo, że dopuści się ona przemocy w realnym życiu. Teorie behawioralne i środowiskowe z kolei ukazują rolę mediów w modelowaniu zachowań agresywnych. Wśród nich ważne miejsce zajmuje opisywana wcześniej teoria Bandury.

Indukcja i manipulacja

Oprócz przemocy bezpośrednio obecnej w warstwie audiowizualnej (np. film, program telewizyjny, gra komputerowa), wizualnej (np. prasa codzienna, czasopisma, serwisy informacyjne w internecie) oraz audialnej (np. teksty piosenek, dialogi w filmie), drugim rodzajem przemocy występującym w środkach masowego przekazu jest przemoc przekazów medialnych. O ile pierwszy typ przemocy był stosunkowo łatwo rozpoznawalny, o tyle drugi często pozostaje poza obszarem refleksji przeciętnego użytkownika mediów. Istotą tego ostatniego jest specyficzna konstrukcja tekstów, które zgodnie z intencją ich twórców oraz nadawców i niezależnie od świadomych wyborów odbiorcy, wpływają na zachowanie, myślenie i postawy tego ostatniego. Zwykle funkcja perswazyjna tych przekazów jest kamuflowana, tak by użytkownik mediów nie zorientował się zbyt łatwo i szybko, że jest obiektem manipulacji. Obok tekstów ideologicznie podejrzanych (np. reklamy komercyjne, spoty polityczne, materiały propagandowe, przekazy sponsorowane) w przestrzeni medialnej znajduje się szereg tekstów, które promują określone systemy wartości, wizje świata, uprzywilejowane interpretacje bieżących zdarzeń. Jednocześnie wiele spośród wizualnych i audialnych reprezentacji dyskryminuje określone grupy społeczne (np. mniejszości narodowe, seksualne, religijne, osoby starsze), utrwala negatywne stereotypy społeczne, naturalizuje ideologie wybranych grup interesu.

Profesjonalni komunikatorzy (np. gospodarze programów informacyjnych lub publicystycznych) dopuszczają się również korupcji" dyskursu medialnego; często wykorzystują oszustwo, mistyfikację i przesunięcie znaczeniowe. Kreują tendencyjne reprezentacje rzeczywistości, a następnie przedstawiają je odbiorcom jako neutralne i obiektywne relacje. Podstawową metodą zapobiegania skuteczności tych praktyk manipulacyjnych oraz perswazyjnych jest edukacja medialna oparta na spójnym, metodycznym kształceniu umiejętności krytycznego interpretowania różnego typu przekazów. Podobnie jak nabywamy umiejętności pisania i czytania tekstów językowych, tak powinniśmy pogłębiać nasze kompetencje kulturowe związane z dekodowaniem i produkowaniem własnych tekstów medialnych. Młodzi ludzie wykazują duże zainteresowanie zwłaszcza tą ostatnią sferą aktywności. Spontanicznie tworzą własne przekazy, głównie filmiki za pomocą telefonów komórkowych lub rzadziej kamer cyfrowych czy fotografie. Te amatorskie produkcje mogą stanowić punkt wyjścia do bardziej pogłębionych studiów nad współczesną kulturą medialną, mediasferą i mediamorfozą.

Patrz mądrzej

Edukacja medialna powinna obejmować osoby w różnym wieku (już małe dziecko wykazuje zainteresowanie telewizją i komputerem) i przygotowywać je do aktywnego oraz świadomego korzystania z dostępnej oferty medialnej. Dzieci rodzą się w świecie nowych technologii informacyjno--komunikacyjnych i w sposób naturalny uczą się ich. Osoby starsze często nie posiadają podstawowych umiejętności medialnych związanych choćby z obsługą edytora tekstu czy przeglądaniem zawartości sieci. W związku z tym program nauczania powinien być każdorazowo dostosowany do potrzeb poznawczych i możliwości wiekowych użytkowników mediów. Nie robiąc nic w tym zakresie, skazuje się też określone grupy społeczne (właśnie osoby starsze, niepełnosprawne fizycznie lub psychicznie, czy biedne) na wykluczenie, pogłębia się (świadomie) ich społeczną marginalizację, co jest także pewną formą przemocy.

Kształcenie kompetencji medialnych należy do najlepszych i najbardziej efektywnych form profilaktyki nie tylko w zakresie przeciwdziałania przemocy medialnej, ale także uzależnień medialnych. Podczas takich zajęć warto uświadamiać słuchaczom pozytywne i twórcze strategie korzystania z mediów, a także wskazywać na zagrożenia związane z tą sferą kultury (siecioholizm, uzależnienia od e-hazardu, prześladowania czy kradzież tożsamości w internecie). Edukacja medialna jest właściwie jedynym sposobem skutecznego dekonspirowania przemocy obrazów medialnych.

Pierwszy typ przemocy, czyli ta, która jest widoczna i/lub słyszalna w przekazach, może być badany przy pomocy metod ilościowych. Jedną z nich jest popularny w Europie Zachodniej - Kijwizer (w języku holenderskim nazwa ta oznacza patrz mądrzej"), czyli system wykorzystywany właśnie do oceny produktów audiowizualnych (głównie filmów) pod kątem obecnych w nich obrazów przemocy. Metoda ta została stworzona w Holenderskim Instytucie Klasyfikacji Mediów Audiowizualnych (Netherlands Institute for the Classification of Audiovisual Media -NICAM) w 2001 roku.

Do oceny przemocy występującej w grach komputerowych stosuje się najczęściej system PEGI (skrót od ang. paneuropean game information). Powstał on i został rozpowszechniony dzięki Międzynarodowej Federacji Oprogramowania Komputerowego w Europie (International Software Federation of Europę). Zarówno Kijwizer, jak i PEGI są wykorzystywane do tego, by dostarczać rodzicom i opiekunom małoletnich rzetelnych i pełnych informacji na temat produktów medialnych (i typów przemocy w nich obecnych). Dzięki temu dorośli wiedzą, czy określony przekaz jest dostosowany do poziomu wieku ich wychowanków. W latach 1997 i 1999 holenderski departament zajmujący się badaniem odbiorców produktów medialnych przeprowadził sondaż na temat wpływu przekazów zawierających przemoc na dzieci i młodzież. Ich rodzice i opiekunowie wskazywali na takie negatywne skutki oddziaływania przekazów medialnych, jak: wulgarny język pojawiający się w wypowiedziach młodych telewidzów, koszmary nocne lub stany lękowe doświadczane przez dziecko na skutek kontaktu z niektórymi produktami medialnymi, naśladowanie przez nie zachowań agresywnych i autoagresywnych, kontakt z treściami seksualnymi, których dziecko nie rozumie i nie potrafi sobie z nimi poradzić w sensie emocjonalnym i poznawczym z racji nieodpowiedniego wieku.

Kijwizer pozwala klasyfikować stosunkowo prosto produkty medialne; system ten uwzględnia sześć kategorii związanych z przemocą:

■ przemoc fizyczną (np. krwawe starcia między bohaterami, także wszelkie akty przemocy sankcjonowane

■ prawem - policjantów wobec przestępców),

■ treści seksualne często połączone z przemocą (np. gwałt, molestowanie seksualne),

■ dyskryminacja w oparciu o rasę, narodowość, religię, pochodzenie społeczne, status materialny, pleć,

■ zażywanie narkotyków i nadużywanie alkoholu,

■ wulgarny język,

■ poniżanie godności ludzkiej (np. bezczeszczenie zwłok).

Gdy w jednym przekazie znajduje się kilka rodzajów przemocy, otrzymuje on najwyższą kategorię wiekową, która przypisana jest najbardziej szkodliwym treściom. Dzięki wykorzystaniu Kijwizer a każdy produkt otrzymuje dwa rodzaje oznakowania: pierwszy informuje o sugerowanej dolnej granicy wieku użytkownika, drugi wskazuje na rodzaj występującej w przekazie przemocy.

Na ocenę stopnia potencjalnej szkodliwości przekazu medialnego wpływa także kontekst, w jakim jest ona prezentowana. Ważne jest to, czy przemoc jest jednoznacznie potępiana w przekazie, czy aprobowana, czy może przedstawiana w kontekście komicznym, zabawowym. Istotne jest również, kto dokonuje takiej oceny i czy jest to osoba, która może stanowić dla dziecka autorytet. Jeżeli bohater potępia stosowanie przemocy i jest on dla młodego odbiorcy postacią atrakcyjną, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko utożsami się z nim i głoszoną przez niego postawą, co w efekcie neutralizuje szkodliwość przekazu. Podobne oznakowanie (w formie piktogramów) otrzymują gry komputerowe oceniane przy wykorzystaniu systemu PEGI.

* * *

Wiadomo, że nie można całkowicie wyeliminować scen przemocy ze środków masowego przekazu czy z powszechnie dostępnych i popularnych produktów medialnych. Podobnie zresztą, jak nie sposób tego uczynić w codziennym życiu. Niemniej jednak warto uczyć, w jaki sposób mądrze korzystać z dostępnej oferty medialnej, jak interpretować dochodzące do nas przekazy medialne, w końcu - jak być świadomym i dojrzałym członkiem społeczeństwa informacyjnego, obywatelskiego oraz społeczeństwa wiedzy.

A. O.

BIBLIOGRAFIA

Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Agresja: dlaczego ranimy innych ludzi [w:] Tychże, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań.

Gwóźdź A., (red.), Media -eros -przemoc. Sport w czasach popkultury, Kraków 2003.

Hasło: Przemoc [w:] T. O'Sullivan, J. Hartley, D. Saunders, M. Montgomery, J. Fiske, (red.), Kluczowe pojęcia w komunikowaniu i w badaniach kulturowych, Wrocław, 1999.

Hendrykowska M., Hendrykowski M., (red.) nauk., Przemoc na ekranie, Poznań 2001.

Ogonowska A., 2008, Media i przemoc. Wybrane strategie profilaktyki edukacyjnej dotyczącej przeciwdziałania skutkom prezentacji przemocy w mediach, Kwartalnik Pedagogiczny", nr 2 (208).

Ogonowska A., Przemoc ikoniczna. Zarys wykładu, Kraków 2004.

Rosenhan D. L, Seligman M. E. P., Zaburzenia psychiczne: natura i historia, [w:] Tychże, Psychopatologia, Warszawa 1994, t. 1.

Strinati D., Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań 1998

Wilk E., (red.), Przemoc ikoniczna czy nowa widzialność"?, Katowice 2001.

Inne z kategorii

Grupa dla dzieci/młodzieży- wolne miejsca

06.02.2024

Cały czas można dołączyć...

czytaj dalej

Kompensata państwowa [WEBINAR]

28.06.2024

Czym dokładnie jest kompensata państwowa? Jakie są jej podstawowe...

czytaj dalej