Psychopata w organizacji - fazowy model manipulacji

Niebieska Linia 1/2010

W ciągu ostatniej dekady zagadnienie psychopatii wykroczyło poza obszar zainteresowań psychologów klinicznych czy kryminalnych i stało się przedmiotem uwagi psychologów pracy i organizacji, którzy dla opisu funkcjonowania psychopatów w rzeczywistości biznesu zaproponowali pojęcie psychopaty industrialnego lub korporacyjnego.

Mogłoby się zdawać, że ludzie pod pewnymi względami przypominający sprawców zbrodni, nie mogą z powodzeniem rywalizować z innymi w niekryminalnym świecie współczesnych organizacji. Można by przypuszczać, że nie będą oni zdolni przejść procesu kwalifikacji, a nawet jeśli im się to uda - nie będą w stanie funkcjonować w organizacji przez dłuższy czas, niezauważenie obchodzić kodeksów postępowania czy manipulować podwładnymi, współpracownikami i zwierzchnikami. Współczesne analizy (Babiak, 2007; Babiak, Hare, 2009; Hare, 2006) wskazują, że jednostki psychopatyczne nie tylko z powodzeniem przechodzą przez proces selekcji, ale są także w stanie przez dłuższy czas działać w organizacji, nie ujawniając swej prawdziwej natury. Co więcej, wypowiedzenie umowy o pracę czy dyscyplinarne zwolnienie częściej dotykają ich adwersarzy niż samych psychopatów. Oni potrafią osiągać zaskakująco wysokie pozycje w hierarchii organizacji. Sposób manipulacyjnego funkcjonowania psychopaty w organizacji układa się w fazowy proces, zwykle nie wynikając z planowego postępowania, lecz w sposób naturalny z jego osobowości.

Zgodnie z modelem funkcjonowania korporacyjnych psychopatów, sformułowanym przez Babiaka (1995; 2000, 2007; Babiak, Hare, 2009), typowe strategie tworzą kolejne fazy: wejścia do organizacji, oceny, manipulacji, konfrontacji i wznoszenia się (por. rys. 1).

 RYC 1 PROCES MANIPULACJI PSYCHOPATYCZNEJ

Faza rekrutacji

Sposób bycia psychopaty ukrytego za maską normalności nie tylko nie wzbudza podejrzeń większości ludzi, ale często bywa uznawany za atrakcyjny i korzystny, nie tylko z osobistej perspektywy obserwatora, ale także z punktu widzenia interesów organizacji. Środowisko wymagające szybkości działania, ciągłej adaptacji i nastawienia na rywalizację, w naturalny sposób odpowiada psychopatom - ich skłonności do poszukiwania stymulacji, ryzyka, ekscytacji i rywalizacji - zwłaszcza że często pozwala także na innowacyjność w postępowaniu. Co istotne, składa również obietnicę zysku pod postacią prestiżu społecznego, majątku, władzy, kontroli czy pozycji zawodowej. Często zatem osoby odpowiedzialne za rekrutację błędnie uznają psychopatów za remedium na problemy, z którymi boryka się organizacja.

W przypadku stanowisk niższego szczebla, kiedy można dokładnie określić wymagania stanowiska, procedury selekcji bywają zwykle dość efektywne. Problematyczna okazuje się rekrutacja na stanowiska wyższego szczebla, o dużym polu działania i mniej wyraźnych obowiązkach, kiedy przeprowadzający rekrutację, poszukując trudnych do zmierzenia cech - zdolności przywódczych, wizjonerstwa, umiejętności planowania strategicznego, błyskotliwości czy kompetencji społecznych - kierują się w swych ocenach intuicją i wywieranym przez kandydata wrażeniem.

Sytuacja taka sprzyja psychopatom, dysponującym atutem pod postacią czarującego sposobu bycia i powierzchownego uroku, w połączeniu ze zdolnościami werbalnymi i imponującymi umiejętnościami w zakresie manipulacji. Prezentując wizerunek adekwatny do rozpoznanych oczekiwań stanowiska i osoby prowadzącej rozmowę, a przy tym sprawnie posługując się powierzchownym specjalistycznym żargonem, jawią się jako specjaliści w swojej dziedzinie i kandydaci idealni".

Co istotne, na uwodzący wizerunek psychopaty składają się nie tylko te cechy, których faktycznie nie posiada, ale również te będące wyrazem jego zaburzenia osobowości. Niektóre z nich mogą zostać błędnie zidentyfikowane jako korzystne dla firmy lub odpowiadające jej zapotrzebowaniu (por. tab. 1).

Faza oceny

Dołączający do organizacji psychopata w pierwszej kolejności rozpoznaje i ocenia potencjalne ofiary oraz osoby, które mogą okazać się pomocne bądź stanąć na przeszkodzie. Koncentruje się na wywieraniu pozytywnego wrażenia, studiuje strukturę organizacji i role jej członków, buduje zaplecze na przyszłość. Stara się rozpoznać osoby posiadające władzę - korzysta z wszelkich sposobności, aby nawiązać z nimi kontakt i zyskać szansę przedstawienia siebie jako kompetentnego i lojalnego pracownika. Zarówno władza formalna, jak i nieformalna ma dla psychopaty szczególną wartość. Nawiązuje zatem możliwie silne relacje z osobami, które mają wysokie pozycje w hierarchii firmy, ale także z tymi, które mają dostępem do kanałów nieformalnej komunikacji. Poza oceną potencjalnych korzyści, które mogą przynieść inni, psychopaci identyfikują także słabe punkty i wrażliwe miejsca, co pozwoli zwiększyć skuteczność przyszłego ataku.

Ludzie w otoczeniu psychopaty uzyskują status pionków, patronów lub obserwatorów. Pionkami są osoby posiadające coś, czego psychopata pragnie - informacje, wpływy, pieniądze itp. Wiele z nich jest oczarowanych wizerunkiem psychopaty w takim stopniu, że zgadza się na jego prośby, nawet te niestosowne, i zostaje wmanewrowanych w wyręczanie go w pracy. Patronami są wpływowi pracownicy szczebla kierowniczego, roztaczający opiekę nad psychopatami, wspomagający ich karierę i chroniący przed krytyką. Mianem obserwatorów określa się jednostki, które w danym momencie psychopata rozpoznaje jako nieużyteczne lub nie stanowiące zagrożenia. Tak jak w przypadku pionków i patronów osoby psychopatyczne inwestują wiele sił w utrzymywanie wizerunku, manipulację i robienie dobrego wrażenia, tak nie dbają o to względem obserwatorów. Pozycja ignorowanych daje obserwatorom szansę dostrzeżenia prawdziwego oblicza psychopaty i rozpoznania jego manipulacji.

Dane zbierane w fazie oceny stanowią grunt do kreacji specyficznego fikcyjnego wizerunku psychopaty: idealnego pracownika i przyszłego lidera".

TABELA 1. Cechy psychopatyczne i odpowiadające im etykiety

Cechy psychopatyczne Etykiety korporacyjne

Urok i charyzma

Przywództwo

Odnoszenie się do wzniosłych idei i celów

Wizjonerstwo, dalekowzroczność

Oszukiwanie i manipulowanie

Motywujący, wywierający wpływ, przekonujący

Brak wyrzutów sumienia lub poczucia winy z powodu konsekwencji własnych zachowań

Potrafi podejmować trudne decyzje, zorientowany na działanie

Impulsywność, brak lęku

Wysoka energia, odwaga

Deficyt emocji

Kontrola emocjonalna, silą

Zawyżona samoocena

Wiara w siebie

Orientacja na emocje i poszukiwanie stymulacji

Zdolność do wielozadaniowości

Źródło: Babiak, 2007.

Faza manipulacji

Interpersonalne funkcjonowanie psychopaty korporacyjnego w dużym stopniu sprowadza się do biegłego manipulowaniu innymi. Manipulacja ma zapewnić wymierne korzyści, ale także dostarcza ekscytacji z samej gry i kontrolowania innych.

Warunkiem skutecznej manipulacji - a w konsekwencji wykorzystania organizacji i jej pracowników - jest ukrycie przez psychopatę swego prawdziwego oblicza i zastąpienie go maskami przygotowanymi na potrzeby poszczególnych osób i kontekstów. Psychopata jest więc zmuszony do utrzymywania wielu różnych fasad. Aby uniknąć demaskacji stara się on zapewnić sobie dyskrecję i działać tak, aby w jego kontaktach z manipulowaną jednostką nie uczestniczyły inne osoby, by relacja z nią była utrzymywana w tajemnicy.

Podstawą manipulacji jest nawiązanie możliwie bliskiej relacji z ofiarą. Dokonawszy starannej oceny ofiary i przybrawszy odpowiednią maskę psychopata przekazuje werbalnie i niewerbalnie swej ofierze cztery kolejne komunikaty: podoba mi się to, kim jesteś; jestem taki jak ty; twoje tajemnice są u mnie bezpieczne; jestem dla ciebie idealnym przyjacielem (partnerem itp.). W ten sposób upewnia ofiarę, że darzy ją sympatią i ceni cechy jej charakteru. Dzięki temu, że potrafi domyśleć się spraw, które ofiara woli utrzymywać w tajemnicy, tworzy własny, fikcyjny wizerunek, który owe cechy czy przekonania dopełnia lub odzwierciedla. Dzieląc się osobistymi informacjami, psychopata pozornie się odsłania i ujawnia wzajemne podobieństwo. Ujęta akceptacją i zrozumieniem ofiara przestaje mieć się na baczności i uznaje, że psychopata ceni ją za to, kim jest naprawdę, poza oficjalnym wizerunkiem. Psychopata może wówczas dać ofierze poczucie bezpieczeństwa i obietnicę dalszego pogłębiania wyjątkowej relacji.

Kluczem do sukcesu oplatającej organizację fikcji, jest zastosowanie wyrafinowanych technik manipulowania wobec możliwie wielu osób, celem umocnienia własnej reputacji osoby lojalnej, uczciwej i kompetentnej, jak również dyskredytowania innych (zarówno współpracowników, podwładnych, jak i zwierzchników). Elementem manipulacji jest również wzbudzanie tendencji rywalizacyjnych i konfliktów w otoczeniu, co zakłóca komunikację, odwraca uwagę i minimalizuje dzielenie się przez pozostałych pracowników informacjami. W ten sposób ujawnienie oszustwa zostaje utrudnione, a poziom dyskrecji w organizacji wzrasta, istotnie przyczyniając się do sukcesu psychopaty.

Faza konfrontacji

Gdy ofiara zostanie wyeksploatowana z tego, co wartościowe i staje się bezużyteczna (lub gdy psychopata znudzi się nią), zostaje w bezceremonialny sposób porzucona. Ma to charakter gwałtownej zmiany w relacji - od, wydawałoby się, bliskiej, czy nawet intymnej, do chłodnej i zdystansowanej. Niezdolność do empatii, żalu czy poczucia winy sprawia, że konfrontacja ta przychodzi psychopacie bez trudu. Co uderzające, niektóre z porzuconych ofiar tęsknią za minioną relacją i nie przyjmują do wiadomości, że faktycznie nigdy ona nie istniała. Zdarza się, że pragną powrotu psychopaty, zwłaszcza jeśli uznają go za osobę atrakcyjną fizycznie i osobowościowo. Jednocześnie w fazie tej dochodzi do ataku na reputację przeciwników, którzy ośmielają się podważać pozycję osoby psychopatycznej.

Faza wyniesienia się

Faza ta stanowi kulminacyjny moment procesu manipulacji: psychopata skutecznie doprowadza do upadku swego patrona, często wynosząc się" na jego miejsce, tj. zajmując jego stanowisko i pozycję. Tym samym proces manipulacji może rozpocząć się na nowo - w nowej scenerii i z nowymi aktorami.

Podsumowanie

Szkodliwość psychopatów dla organizacji wynika bezpośrednio z właściwych im cech osobowości i wzorców zachowania: napastliwości, antyspołeczności, niechęci do pracy i poświęcenia, nieuczciwości, dbania wyłącznie o własne potrzeby itp. Mimo to znajdują oni zatrudnienie w organizacjach, w których są w stanie wspinać się po szczeblach kariery, osiągając wysokie stanowiska. Na drodze do sukcesu, władzy i majątku narażają na straty organizację i rujnują kariery innych pracowników.

Jak się okazuje, destruktywna aktywność psychopatów, nawet rozpoznana, rzadko bywa zgłaszana wymiarowi sprawiedliwości. Ofiary nie dokonują zawiadomienia z obawy przed negatywnymi skutkami postępowania karnego, ze strachu przed represjami ze strony psychopaty czy z poczucia wstydu. Również organizacje nie są skłonne upubliczniać faktu oszustwa, obawiając się utraty dobrego imienia. W rezultacie psychopaci stosunkowo rzadko ponoszą konsekwencje swych nadużyć.

Badacze pozostają zgodni co do iluzoryczności założenia, że organizacja może czerpać korzyści z pewnych cech psychopaty - niekiedy jawiących się jako dla niej wręcz zbawienne - nie ponosząc konsekwencji istnienia pozostałych. Współczesne badania nie potwierdzają popularnego niegdyś przekonania, że pewne cechy psychopatyczne mogą być traktowane w niektórych zawodach jako cenne zasoby (por. Lykken, 1995). Uznaje się, że cech i wzorców zachowania składających się na ten typ organizacji osobowości nie sposób od siebie odizolować. Nawet ci psychopaci, którzy postrzegani są jako dobrze przystosowani i odnoszący sukcesy", okazują się ponosić porażki w innych obszarach, a ich sukcesy osiągane są kosztem rodziny czy współpracowników. Instytucja decydująca się na zatrudnienie osób psychopatycznych, musi liczyć się z kosztami wynikającymi z ich narcyzmu, egocentryzmu czy bezduszności

J.G.

BIBLIOGRAFIA

Babiak P. (1995), When psychopaths go to work: A case study of an industrial psychopath, Applied Psychology: An International Review", 44.

Babiak P. (2000), Psychopathic Manipulation at Work (w:) C. B. Gacono (red.), The Clinical and Forensic Assessment of Psychopathy: A Practitioner's Guide, Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates.

Babiak P. (2007), From darkness into light: psychopathy in industrial and organizational psychology (w:) H. Herve, J. C. Yuille (red.), The Psychopath: Theory, Research, and Practice (s. 411-428). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates.

Babiak P., Hare R. D. (2009), Węże w garniturach. Gdy psychopaci idą do pracy, Poznań: Jeżeli P To Q Wydawnictwo.

Hare R. D. (2006), Psychopaci są wśród nas, Kraków: Wydawnictwo Znak.

Herve H. F., Yuille J. C. (red.), The Psychopath: Theory, Research and Practice, Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates.

Lykken D. T. (1995), The Antisocial Personalities, Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates.

Inne z kategorii

Jakie zmiany wynikają z nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy?

20.03.2023

Zapraszamy do obejrzenia materiału dotyczącego zmian w ustawie dotyczącej przeciwdziałania przemocy.

...

czytaj dalej

Światowy dzień Zdrowia Psychicznego

10.10.2023

W dniu dzisiejszym (10.10.2023) obchodzimy Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego, dlatego przypominamy,...

czytaj dalej