Algorytmy i kwestionariusze dla policjantów

Przyczyny powstania narzędzi szacowania ryzyka

Pod koniec maja 2013 roku Minister Spraw Wewnętrznych – Pan Bartłomiej Sienkiewicz – zwrócił uwagę na powtarzające się w kraju przypadki zabójstw, w których ofiarami były osoby doznające wcześniej przemocy w rodzinie. Wszystkie wspomniane zdarzenia były szczegółowo analizowane przez Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji pod kątem czynności podejmowanych przez policjantów we wspomnianych rodzinach w okresie poprzedzającym tragiczne wydarzenia. By zapobiegać w przyszłości podobnym sytuacjom, m.in. poprzez zwiększenie skuteczności działań podejmowanych przez policjantów podczas przeprowadzania interwencji, Minister polecił przygotowanie narzędzi, które mogłyby pomóc zrealizować sformułowany przez niego cel.

Potrzeba szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia osób dotkniętych przemocą w rodzinie była wynikiem dążenia do podniesienia skuteczności działań podejmowanych przez policjantów przeprowadzających interwencje wobec sprawców przemocy w rodzinie. Kluczowym zadaniem policji jest bowiem zapewnienie bezpieczeństwa osobom dotkniętym przemocą, poprzez wykorzystanie narzędzi mających na celu ochronę oraz minimalizowanie zagrożenia zdrowia i życia tych osób. Doświadczenia niektórych policji europejskich wskazują, iż istnieją pewne czynniki ryzyka, których zaistnienie pozwala na stwierdzenie podwyższenia stopnia zagrożenia bezpieczeństwa ofiar przemocy w rodzinie. Wspomniane czynniki – zweryfikowane podczas badań naukowych w innych krajach – zawarto w kwestionariuszach szacowania ryzyka, o których będzie mowa w dalszej części artykułu^[2].

Należy jednak pamiętać, że uzasadnienie wprowadzenia na gruncie polskim narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia stanowią również europejskie regulacje zwracające coraz większą uwagę na ten rodzaj środków ochrony, podkreślając jednocześnie konieczność ich konstruowania i wdrażania przez wszystkie kraje Unii Europejskiej. Art. 51 Konwencji Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej dotyczy kwestii oceny, a także zarządzania ryzykiem: Strony stosują konieczne środki ustawodawcze lub inne środki, aby zapewnić ocenę ryzyka śmiertelności, powagi sytuacji oraz ryzyka powtarzalności aktów przemocy przeprowadzaną przez wszelkie istotne organy w celu zarządzania ryzykiem oraz, w razie potrzeby, w celu udzielenia skoordynowanego bezpieczeństwa i wsparcia"^[3]. Mimo iż Polska jak dotąd jedynie podpisała przytoczoną Konwencję, to bez wątpienia stanowi ona krok w kierunku ujednolicania rozwiązań europejskich konstruowanych w obszarze ograniczania i zwalczania przemocy domowej, a tym samym wyznacza kierunki, w jakich kraje członkowskie Unii Europejskiej, w tym również Polska, powinny i będą w przyszłości zmierzać.

W konsekwencji na przełomie maja i czerwca 2013 roku powstały narzędzia oraz algorytmy postępowania związane z szacowaniem ryzyka przemocy w rodzinie. Grupa robocza pracująca nad tym rozwiązaniem składała się z policjantów Biura Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji, a także przedstawicieli Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy Niebieska Linia" IPZ oraz Fundacji Dzieci Niczyje. Podczas prac wykorzystano doświadczenia policji szwedzkiej stosującej w zakresie szacowania ryzyka system SARA (ang. Spousal Assault Risk Assessment), multidyscyplinarne doświadczenia brytyjskie w zakresie stosowania narzędzia szacowania ryzyka DASH (ang. Domestic Abuse, Stalking and Harrassment and Honour Related Based Violence)^[4], a w głównej mierze Formularz Oceny Zagrożenia (ang. Danger Assessment) opracowany przez J.C. Campbell^[5].

Integralną częścią narzędzi przygotowanych dla policjantów stał się również podręcznik, do przygotowania którego wykorzystano opracowanie autorstwa J. Richards pt. Domestic Abuse, Stalking and Harassment and Honour Based Violence (DASH, 2009) Model"^[6].

Rola i cel stosowania narzędzi szacowania ryzyka przez policjantów

Rzetelne poznanie narzędzi umożliwiających szacowanie ryzyka związanego z przemocą w rodzinie, a tym bardziej ich skuteczne wykorzystanie musi poprzedzić zrozumienie zarówno pojęcia oceny ryzyka, jak też metod jej przeprowadzania. J. Roehl i K. Guertin definiują ową ocenę ryzyka jako formalne aplikacje narzędzi do oceny prawdopodobieństwa, że przemoc ze strony intymnego partnera będzie się powtarzać i eskalować. Termin ten jest równoznaczny z oceną niebezpieczeństwa i oceną śmiertelności, czyli wykorzystaniem instrumentów opracowanych specjalnie do identyfikacji potencjalnie śmiertelnych sytuacji"^[7]. Z kolei L. Laing przytacza charakterystykę metody oceny ryzyka opartej na czynnikach lub też inaczej – markerach opisywaną przez E.W. Gondolfa i podaje za tym autorem, że przez wspomniane czynniki ryzyka (markery) należy rozumieć cechy, które zwiększają prawdopodobieństwo ponownego ataku"^[8]. Precyzuje jednocześnie, że czynniki te obejmują psychologiczne oraz psychospołeczne cechy sprawców i ofiar, a także dynamikę związku tych osób^[9].

Opierając się na podbudowie teoretycznej oraz wspomnianych już wcześniej doświadczeniach pochodzących z policji innych krajów członkowskich Unii Europejskiej, przygotowano dwa narzędzia w postaci kwestionariuszy zawierających po 13 czynników ryzyka, czyli cech i zachowań pozwalających przypuszczać, że w przypadku ich wystąpienia i skumulowania zagrożenie zdrowia i życia osób dotkniętych przemocą będzie wzrastać. Jeden z kwestionariuszy oznaczono jako część A, która odnosi się do interwencji wobec przemocy w rodzinie stosowanej wobec osoby dorosłej, z kolei kwestionariusz część B oznacza narzędzie przeznaczone do wykorzystania przez policjantów podczas interwencji przeprowadzanej w sytuacji przemocy stosowanej wobec dziecka. Poniżej znajdują się obrazy graficzne opisywanych narzędzi.

Głównym celem stosowania narzędzi jest ułatwienie policjantom podjęcie decyzji, czy w sytuacji przemocy w rodzinie należy odizolować osobę, co do której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie od osoby doznającej przemocy. Na cele szczegółowe z kolei składa się:

• dostarczenie policjantom jednolitego narzędzia, a w konsekwencji zapewnienie spójnego zrozumienia sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia ofiar związanego z przemocą w rodzinie;
• pomoc policjantom przeprowadzającym interwencję wobec przemocy w rodzinie w zidentyfikowaniu przypadków wysokiego zagrożenia życia lub zdrowia w związku z tą przemocą;
• pomoc policjantom w podejmowaniu dobrze uzasadnionych decyzji zmierzających do zatrzymania sprawcy przemocy w rodzinie, opartych na informacjach pochodzących z analizy sytuacji na podstawie czynników ryzyka;
• wypełniony formularz staje się ważnym dokumentem, który może być wykorzystywany podczas dalszej pracy z konkretnym przypadkiem przemocy w rodzinie w ramach spotkań zespołów interdyscyplinarnych lub grup roboczych.

Opisując cele stosowania narzędzi należy jednakże podkreślić, że kwestionariusze nie powinny być stosowane przez policjantów obligatoryjnie, lecz jedynie w sytuacji pojawienia się wątpliwości, czy w danej sytuacji powinni oni rozważyć zatrzymanie osoby stosującej przemoc^[10].

Rys. 1 i 2. Kwestionariusze szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia – część A i część B.

Źródło: opracowanie własne przygotowane przez: Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP, Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" IPZ oraz Fundację Dzieci Niczyje.

Klucz widniejący na przedstawionych kwestionariuszach prowadzi do algorytmów stanowiących integralną część narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Zawierają one sugestie co do sposobu postępowania policjantów w sytuacji przemocy w rodzinie stwierdzonej podczas przeprowadzania interwencji policyjnej^[11]. Opracowane algorytmy oparte są na aktualnych regulacjach prawnych obowiązujących policjantów podejmujących czynności związane z przemocą w rodzinie. Zawierają m.in. takie informacje jak: podstawy zatrzymania osoby podejrzanej, co do której istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy^[12], zatrzymania sprawców przemocy w rodzinie stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego^[13], ale również podstawy prawne odebrania dziecka z rodziny i umieszczenia go w rodzinie zastępczej typu interwencyjnego lub w interwencyjnej placówce opiekuńczo-wychowawczej^[14]. Algorytmy przypominają policjantom o konieczności rozpoczęcia w sytuacji przeprowadzania interwencji wobec przemocy w rodzinie realizacji procedury Niebieskie Karty", czy też o fakcie, iż sprawcą lub ofiarą przemocy może być zarówno kobieta, jak i mężczyzna.

Rys. 3 i 4. Algorytmy postępowania policjantów podczas interwencji wobec przemocy w rodzinie – część A i część B.

Źródło: opracowanie własne przygotowane przez: Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP, Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" IPZ oraz Fundację Dzieci Niczyje.

Przygotowania do wdrożenia nowych rozwiązań

Procesowi przygotowania i rozbudowania narzędzi do szacowania ryzyka towarzyszyło również przekonanie, iż dla jego efektywności nieodzowna jest weryfikacja poprawności konstrukcji owych instrumentów. Uzasadnienie stanowią bowiem spostrzeżenia zawarte w literaturze przedmiotu, które pozwalają na podział omawianych narzędzi ze względu na ich weryfikację empiryczną i standaryzację. D.G. Dutton i R.P. Kropp dzielą przyrządy służące ocenie ryzyka na trzy grupy, a mianowicie:

1. Narzędzia, co do których twórcy nie informowali zarówno o aktualnych lub też wcześniejszych próbach ustalenia ich poprawności.
2. Narzędzia, których poprawność jest oceniana, jednakże rezultaty tego procesu nie zostały zamieszczone w literaturze przedmiotu.
3. Narzędzia, których poprawność została zweryfikowana, a opis tego procesu dostępny jest w literaturze naukowej^[15].

Wydaje się oczywiste, że empiryczna weryfikacja narzędzi do szacowania ryzyka przemocy daje pewność co do ich poprawności, a w dalszej perspektywie czasowej – również skuteczności działania. Dlatego w procesie przygotowywania tychże narzędzi dla polskich policjantów zaplanowano pilotażowe wdrożenie narzędzia na terenie województwa lubuskiego, a następnie zebranie opinii policjantów na temat narzędzi i wprowadzenie ewentualnych zmian do ich konstrukcji. Właściwe wdrożenie narzędzi poprzedziło zorganizowane przez Komendę Główną Policji szkolenie policjantów-liderów, którzy następnie systemem kaskadowych szkoleń przygotowali policjantów garnizonu lubuskiego do używania narzędzi podczas przeprowadzania interwencji wobec przemocy w rodzinie w okresie od 1 do 30 września 2013 roku.

Po zakończeniu pilotażowego wdrażania kwestionariuszy oraz algorytmów postępowania przedstawiciele Biura Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji przeprowadzili ich ewaluację. Podczas spotkań z policjantami stosującymi narzędzia i algorytmy we wszystkich powiatach województwa lubuskiego zebrano ich uwagi, opinie oraz spostrzeżenia dotyczące testowanych rozwiązań. Spotkania te służyły ocenie opisywanych kwestionariuszy pod kątem poprawności sformułowania oraz czytelności i zrozumiałości czynników ryzyka, reakcji osób dotkniętych przemocą w rodzinie na zadawane pytania, a także przydatności narzędzi podczas przeprowadzania interwencji. Z kolei ocena algorytmów postępowania podczas interwencji w związku z przemocą w rodzinie przeprowadzona została pod kątem ich przejrzystości oraz czytelności, a także przydatności podczas interwencji. Ewaluacji poddany także został Praktyczny podręcznik dla policjantów. Szacowanie ryzyka związanego z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie" w zakresie zawartości merytorycznej oraz przydatności w przygotowaniu do wykorzystania narzędzi.

Po przeprowadzonej ewaluacji zorganizowano spotkanie grupy roboczej złożonej z policjantów wykonujących zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, psychologów policyjnych, a także przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz organizacji pozarządowych w Szczytnie w celu omówienia wyników pilotażu i przygotowania niezbędnych zmian w narzędziach. Ostateczną wersję narzędzi uzupełniono o niezbędne zmiany i zgodnie z założeniem będą one używane na terenie całego kraju przez policjantów przeprowadzających interwencje wobec przemocy w rodzinie od 1 stycznia 2014 roku.

Podsumowanie

Warto zaznaczyć, że mimo iż opisana wyżej weryfikacja i ewaluacja narzędzi nie miała charakteru stricte empirycznego, to pozwoliła na sprawdzenie zarówno poprawności, jak i przydatności narzędzi podczas służby z perspektywy praktycznej określonej przez polskich policjantów. W konsekwencji pozwoliło to na wykorzystanie w polskiej rzeczywistości narzędzi przygotowanych w oparciu o doświadczenia policji innych krajów Unii Europejskiej, co z całą pewnością było bardziej ekonomiczne, aniżeli cały proces obejmujący zarówno konstrukcję takiego narzędzia, jak też jego weryfikację empiryczną. Nie oznacza to jednak, iż polska policja zrezygnuje całkowicie z rzetelnej naukowej weryfikacji przygotowanych narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia osób dotkniętych przemocą w rodzone. Z całą pewnością, w miarę możliwości, w dłuższej perspektywie czasowej takie badania zostaną zaplanowane i przeprowadzone.

nadkom. Marzena Kordaczuk-Wąs – ekspertka Wydziału Prewencji Biura Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji.

––––––––––––

[1] M. Kordaczuk-Wąs, W. Mende, Praktyczny podręcznik dla policjantów. Szacowanie ryzyka związanego z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie, Warszawa 2013, s. 5–6.

[2] M. Kordaczuk-Wąs, W. Mende, op.cit., s. 3.

[3] Konwencja Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, Seria traktatów Rady Europy", Nr 210, 2011.

[4] Przytoczone rozwiązania zostały szczegółowo poznane przez policjantów Biura Prewencji i Ruchu Drogowego KGP podczas realizacji projektu zatytułowanego Standaryzowane narzędzia szacowania ryzyka przemocy w rodzinie – wzmacnianie kompetencji europejskich policjantów" (nr: 2012-1-PL1-LEO04-28099_1) finansowanego przez Unię Europejską w ramach programu Leonardo da Vinci – Uczenie się przez całe życie, w którym krajami partnerskim są: Austria, Bułgaria, Cypr, Portugalia, Szwecja oraz Wielka Brytania.

[5] J.C. Campbell, D. Webster, J. Koziol-McLain, C.R. Black, D.Campbell, Assessing Risk Factors for Intimate Partner Homicide, NIJ JOURNAL", nr 250, listopad 2003.

[6] Tłumaczenie robocze podręcznika przygotowała M. Kordaczuk-Wąs (Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP).

[7] J. Roehl, K. Guertin, Intimate partner violence: The current use of risk assessments in sentencing offenders, The Justice System Journal", vol. 21, no. 2, 2000, s. 171.

[8] L. Laing, Risk assessment in domestic violence, Australian Domestic and Family Violence Clearinghouse, Sydney, s. 3.

[9] Ibidem, s. 4.

[10] M. Kordaczuk-Wąs, W. Mende, op.cit., s. 5–7.

[11] Ibidem, s. 6.

[12] Art. 244 § 1a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).

[13] Art. 15a ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 roku (Dz.U. z 1990 Nr 30, poz. 179 z późn. zm.).

[14] Art. 1 ust. 2 ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 roku (Dz.U. z 1990 Nr 30, poz. 179 z późn. zm.).

[15] D.G. Dutton, R.P. Kropp, A review of domestic violence risk instruments, Trauma, Violence and Abuse" vol. 1, nr 2, 2000, s. 172.