Mózgowe podłoże agresji (5/148/2023)

Krystyna Rymarczyk

Wpływ na zachowania agresywne i przemocowe mają czynniki biologiczne – wysoki poziom testosteronu czy niski serotoniny – oraz czynniki środowiskowe jak spożywanie alkoholu czy doświadczenia życiowe, w tym trauma. Wczesne negatywne doświadczenia, przemoc, a co za tym idzie – przewlekły stres, mogą wywołać funkcjonalne i strukturalne nieprawidłowości w obwodzie regulującym zachowania emocjonalne, prowadząc do impulsywnej agresji i użycia przemocy.

Wśród wielu badań prowadzonych na pograniczu takich nauk jak neuronauka¹, psychologia i genetyka, tematyka dotycząca zachowań agresywnych wydaje się szczególnie istotna. Coraz częściej słyszymy bowiem o bezsensownych aktach impulsywnej agresji, nie tylko tych dokonywanych indywidualnie, ale także na skalę masową. Agresja, która początkowo miała dla człowieka znaczenie przystosowawcze, wraz z rozwojem cywilizacji stała się czynnikiem destruktywnym. Badania przeprowadzone w ciągu ostatnich kilku dekad wykazały, że spożywanie alkoholu może nasilać agresywne zachowania, prowadząc do przemocy domowej lub poważnych przestępstw, często na tle seksualnym. Zbieżne dowody wskazują, że także trauma i zespół stresu pourazowego (PTSD) mają związek z przemocą i uzależnieniem od alkoholu. Prowadzone badania zmierzają zatem do odpowiedzi na pytania: skąd bierze się agresja? Jaki mechanizm mózgowy kryje się za tzw. złym zachowaniem? Czy antyspołeczne zachowania mają podłoże genetyczne, czy też zostały ukształtowane w okresie dzieciństwa?

Neurobiologia agresji

Agresja to pojęcie obejmujące różne typy zachowań, które ogólnie charakteryzuje to, że są intencjonalne i zmierzają do wyrządzenia szkody celowi agresji, chociaż jej wyrządzenie  nie musi być celem, ale tylko środkiem do realizacji innego celu (na przykład w świecie zwierząt). Agresja ludzka, agresywne zachowanie antyspołeczne, jest zjawiskiem złożonym. Definiuje się ją jako zachowanie, które wskazuje na obojętność wobec cudzej osoby lub mienia, takie jak zachowania przestępcze, nieuczciwość lub nadużycie. Uważa się, że najważniejszym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo wystąpienia agresywnego zachowania jest alkohol (Parrott i Eckhardt, 2018). Badania przeprowadzone w czasie pandemii SARS-CoV-II wskazały także na interakcję między lękiem, spożyciem alkoholu i agresją (Florek i in., 2021).

Dostępne wyniki badań z obszaru neuronauki jednoznacznie wskazują, że zachowania agresywne mają wyraźne neurobiologiczne podłoże i mogą wynikać z interakcji czynników biologicznych oraz środowiskowych (Fritz i in.,2023). Niekorzystny układ tych czynników, w tym także uwarunkowanie genetyczne, skutkują anomaliami w strukturach mózgu, które odpowiadają za regulację emocji. Sprawne funkcjonowanie emocjonalne, w tym zdolność kontroli emocji, hamowanie impulsywnych zachowań agresywnych reguluje obwód neuronalny, tj. szereg funkcjonalnie połączonych korowych i podkorowych struktur mózgu, zaliczanych do układu limbicznego². Funkcjonalne lub strukturalne nieprawidłowości w jednej lub kilku z tych struktur bądź w połączeniach między nimi, mogą zwiększyć podatność na nadmierne pobudzenie, które może skutkować patologiczną, impulsywną agresją oraz użyciem przemocy. Wśród struktur kluczowych dla regulacji emocji, szczególnie tych negatywnych jak strach i złość, wskazuje się ciało migdałowate i korę przedczołową – pozostające we wzajemnej interakcji (rysunek 1).

Ciało migdałowate

Ciało migdałowate, inaczej jądro migdałowate to położona dwustronnie w głębokich częściach płata skroniowego, niewielka struktura mózgu, która odgrywa istotną rolę w generowaniu „negatywnych” emocji i agresji oraz odpowiada za reakcje obronne.

Do każdego z nas nieustannie dociera mnóstwo informacji/bodźców, które po obróbce w czuciowych (np. słuchowych lub wzrokowych) obszarach mózgu są przekazywane właśnie do ciała migdałowatego. W przypadku oceny bodźca jako zagrażającego ciało migdałowate poprzez pobudzenie autonomicznego układu nerwowego (wzrost tętna, ciśnienia krwi, napięcie mięśni) przygotowuje organizm do obrony, tzn. wyzwala reakcję „walcz lub uciekaj”. Jeśli jednak po rozpoznaniu bodźca (już na poziomie świadomym) okaże się on niezagrażający, reakcja obronna zostaje wyhamowana. Z perspektywy ewolucyjnej, ciało migdałowate pełniło istotną rolę dla przetrwania jednostki. W sytuacji zagrożenia życia nie było bowiem czasu na analizowanie sytuacji, lecz natychmiastową reakcję, np. ucieczkę przed drapieżnikiem. Chociaż współcześnie, nieczęsto zdarza nam się znaleźć w sytuacji zagrażającej przetrwaniu, to jednak ciało migdałowate nadal pobudza nas do walki czy ucieczki, chociażby w sytuacji stresu, np. podczas stania w ulicznym korku. W przypadku nieprawidłowego funkcjonowania ciała migdałowatego, tj. podwyższonej jego aktywności, organizm wszystkie bodźce, także te neutralne będzie odbierać jako zagrażające. Innymi słowy, osoba przejawia zachowania agresywne i wykazuje skłonność do stosowania przemocy. Podobne zachowania mogą wystąpić u pacjentów z uszkodzeniami ciała migdałowatego, powstałymi np. w wyniku operacji mózgu. Najnowsze wyniki badań wskazują także, że w niektórych rodzinach zachowania agresywne są związane ze wzrostem objętości prawego ciała migdałowatego (za: Fritz i in., 2023).

Kora przedczołowa

Jak wspomniano powyżej, obok ciała migdałowatego także kora przedczołowa, a szczególnie jej cześć zlokalizowana tuż nad oczami, odpowiada za regulację zachowań agresywnych. W tym obszarze zachodzi poznawcza ocena emocji, dzięki czemu nie każda sytuacja wywołująca negatywne emocje prowadzi do agresji. Nie bez znaczenia jest tu czas – przysłowiowe liczenie do 10 skutkuje z jednej strony wzrostem aktywności kory przedczołowej, a z drugiej – spadkiem aktywności ciała migdałowatego. A to zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia impulsywnych zachowań agresywnych. Osoby z dysfunkcją kory przedczołowej przejawiają skłonność do fałszywej oceny afektu negatywnego, jak również mają trudności z opanowaniem negatywnych emocji. W ich zachowaniu dominują impulsywne zachowania, przejawiają skłonność do inicjowania działań, które później nie mogą być zahamowane lub zmienione, nawet jeżeli ich skutki są niepożądane lub nieprzyjemne.

Nadrzędną rolę kory przedczołowej w hamowaniu zachowań agresywnych potwierdziły także badania prowadzone na więźniach płci męskiej, osadzonych za brutalne zabójstwa oraz gwałty (Chen i in., 2016). Wykorzystując metody obrazowania mózgu³, wykazano występowanie u nich zmian pod postacią mniejszej objętości istoty szarej i białej kory przedczołowej. Jednocześnie wskazano, że zmiany te są wynikiem zaburzeń neurorozwojowych, a więc mają charakter wrodzony. Inny przykład zmian w strukturze i aktywności mózgu, tj. przedniej części zakrętu kory obręczy (ACC), połączonej z korą przedczołową, zanotowano u nastoletnich chłopców, których cechowała przemoc i bezduszność wobec innych (za: Fritz i in., 2023). Ponadto, zachowania agresywne mogą wystąpić u pacjentów z uszkodzeniami płatów czołowych (np. słynny przypadek Phineasa Gage’a)⁴, a także skroniowych, które powstały w wyniku np. udaru, urazu, obecności guza czy napadu epileptycznego.

Neurochemia agresji

Wśród substancji chemicznych istotnych w kontekście wyzwalania agresji i impulsywności, najwięcej uwagi poświęcono męskiemu hormonowi płciowemu, tj. testosteronowi oraz neuroprzekaźnikowi – serotoninie. Badania wskazują, że mężczyźni z wysokim poziomem testosteronu mają skłonność do skrajnych zachowań agresywnych, uzależnienia od alkoholu i przestępstw, szczególnie tych na tle seksualnym. Ci osadzeni w więzieniach często dopuszczają się naruszania regulaminu więziennego, zwłaszcza w przypadkach jawnej konfrontacji. Co ciekawe, wykazano, że już w okresie przedszkolnym poziom testosteronu u chłopców jest skorelowany z agresją „na serio”, a wśród nastolatków płci męskiej o wysokim poziomie testosteronu odnotowuje się problemy szkolne, w tym trudności w komunikacji z nauczycielami oraz nieprzestrzeganie ustalonych zasad. Warto też dodać, że chociaż testosteron kojarzony jest z płcią męską, to jego związek z agresywnością notuje się także u dorosłych kobiet⁵. Jednak w ich przypadku mówi się raczej o agresji typu „chłodnego”, tj. przemyślanej.

Analizując literaturę tematu, należy pamiętać, że chociaż liczne badania wiążą wysoki poziom testosteronu z agresją, to większość z nich bada związek, a nie przyczynowość. Testosteron sam przez się nie odpowiada za zachowania agresywne, lecz wiąże się bardziej z ogólną tendencją do dominowania niż agresją. Przykładem mogą być sportowcy, którzy – pomimo wysokiego poziomu testosteronu – zazwyczaj nie przejawiają zachowań agresywnych.

Drugą, poza testosteronem, substancją sygnałową, niezmiernie ważną dla impulsywności i agresji jest serotonina. Jest to neuroprzekaźnik, który odgrywa istotną rolę w wyższych funkcjach poznawczych, a także w regulacji nastroju. Wykazano, że niski poziom serotoniny może prowadzić do różnorodnych deficytów w zachowaniu, od niewielkich nasileń impulsywności, drażliwości, po otwartą agresję, wrogość czy napadowe zachowania wybuchowe. Badania wskazują, że niski jej poziom, mierzony w płynie mózgowo-rdzeniowym, odnotowano u osób bardzo agresywnych w dzieciństwie, angażujących się w przestępcze zachowania impulsywne, a także nadmiernie używających lub uzależnionych od alkoholu (za: Fritz i in., 2023).

Interesujących danych dostarczyły także badania nad zależnością między serotoniną, testosteronem i uzależnieniem od alkoholu w etiologii przemocy w rodzinie. Wykazano, że niskie poziomy serotoniny i wysokie poziomy testosteronu modulują bodźce zmysłowe, które aktywują szlaki neuronalne zaangażowane w agresję wywołaną strachem. Innymi słowy – osoba taka, najczęściej mężczyzna, będzie wykazywać predyspozycje do nadmiernej reakcji na rzeczywiste lub urojone zagrożenia (za: Vetulani, 2013).

Agresja – biologia czy wychowanie?

Według psychologów, niebagatelną rolę dla przyszłego zachowania dziecka i jego rozwoju pełnią długotrwałe procesy uczenia się poprzez obserwację na zasadzie modelowania. To rodzice są pierwszymi osobami, od których dzieci uczą się różnych zachowań. Wykazano, że dzieci, które były
maltretowane w dzieciństwie przez swoich rodziców, lub też musiały przyglądać się temu, stanowią grupę zwiększonego ryzyka stosowania przez nie przemocy – zarówno w okresie adolescencji, jak i dorosłości. Na skutek przeżytej traumy, a w konsekwencji zespołu stresu pourazowego (PTSD), w którym występuje nadmierne pobudzenie, w życiu dorosłym częściej niż osoby z rodzin niezaburzonych, stosują przemoc i agresję wobec swoich dzieci lub partnerów bądź są maltretowane przez swojego partnera.

Agresywne zachowania mają związek z niskim poziomem stężenia serotoniny w mózgu. Badania genetyczne wskazują, że za charakterystyczne dla osób agresywnych zachowania może być odpowiedzialny gen (MAO-A)⁶, warunkujący niski poziom serotoniny. Badania podłużne prowadzone ponad 25 lat na grupie ok. 1000 osób (Caspi, McClay i Moffitt, 2002) wskazują, że krótka wersja genu dla MAO-A predysponuje do zachowań agresywnych, ale tylko wówczas, gdy to specyficzne wyposażenie genetyczne nakłada się na określone czynniki środowiskowe. Tak więc, wysoki poziom agresji wykazywały osoby, szczególnie mężczyźni, którzy byli maltretowani w dzieciństwie i jednocześnie posiadali krótszą wersję genu dla MAO-A. Wynik ten potwierdza tezę, że predyspozycje do patologicznej agresji są tylko po części zdeterminowane genetycznie. Czynnikiem wyzwalającym może być spożywanie alkoholu, który zmniejsza zdolność do unikania niebezpiecznych bodźców, szczególnie ze względu na jego hamujący wpływ na zachowania związane z lękiem.

Stres a agresja

Według definicji zdrowia stres jest ogólną reakcją człowieka na przeszkody, przeciążenia, niebezpieczeństwa, nowe sytuacje życiowe czy silne bodźce. Nadmierny lub długotrwały stres może wywołać apatię, niepokój, niezdolność do skutecznego działania, a nawet dolegliwości somatyczne.
O zależności agresji od stresu na poziomie biologicznym mówi hipoteza szybkiego sprzężenia zwrotnego Menno Kruka (Kruk i in., 2004). Zgodnie z teorią, mózgowe mechanizmy kontroli agresji i mechanizmy odpowiedzi na stres znajdujące się w podwzgórzu⁷, wzajemnie się wzmacniają, tworząc cykl agresywnych reakcji. Dowodzą tego badania przeprowadzone na zwierzętach, gdzie pokazano, że doświadczalne obniżanie poziomu hormonu stresu (kortykosteronu) hamuje agresję u gryzoni, natomiast podwyższanie jego poziomu powoduje pojawienie się zachowań agresywnych. Obrazu dopełniają badania, w których przeanalizowano dane 150 młodych ludzi, wśród których 33 osoby były wyjątkowo okrutnie traktowane w domu. Właśnie w tej grupie stwierdzono niski poziom serotoniny w mózgu i wystąpienie predyspozycji do zachowań agresywnych (za: Bińczycka-Anholcer, 2003). Oznacza to, że wczesne negatywne doświadczenia, przemoc, a co za tym idzie – przewlekły stres, mogą wywołać funkcjonalne i strukturalne nieprawidłowości w obwodzie regulującym zachowania emocjonalne, prowadząc do impulsywnej agresji i użycia przemocy. Wychowywane w warunkach nadmiernego stresu dzieci mogą wykształcić zatem patologiczne formy reagowania, takie jak lęk, agresja impulsywna, autoagresja, skłonności przestępcze, uzależnienia czy depresja.

Podsumowanie

Jak wskazuje literatura tematu, obok czynników biologicznych, np. wysoki poziom testosteronu czy niski serotoniny, także inne czynniki środowiskowe jak spożywanie alkoholu czy doświadczenia życiowe, w tym trauma, warunkują występowanie zachowań agresywnych. Prowadzone badania wskazują, że posiadanie „genu agresji” oraz wczesna i częsta ekspozycja na agresję może uaktywnić gen, prowadząc do wystąpienia zachowań agresywnych. Należy jednak pamiętać, że chociaż negatywne zachowania rodziców mogą być istotną przyczyną wystąpienia agresji u dzieci, nastolatków, czy wreszcie dorosłych osób, to nie wyjaśniają one wszystkich przypadków jej występowania. Tak więc dorosły agresor może pochodzić z rodziny, w której nie stosowano żadnych form przemocy wobec dziecka i odwrotnie, nie każdy z rodziny dysfunkcyjnej zostaje agresorem. 

_______________________________

¹ Neuronauka – interdyscyplina naukowa zajmująca się badaniem układu nerwowego, głównie ośrodkowego układu nerwowego. Leży na pograniczu wiedzy medycznej, biologicznej, biochemicznej, biofizycznej, informatycznej, psychologicznej (źródło: https:// pl.wikipedia.org/wiki/Neuronauka).

² Układ limbiczny to układ struktur korowych i podkorowych mózgu, biorący udział w regulacji zachowań emocjonalnych oraz niektórych stanów emocjonalnych. Zalicza się do niego m.in. ciało migdałowate, hipokamp, podwzgórze, korę zakrętu obręczy, korę wyspę oraz korę przedczołową.

³ Metody neuroobrazowe pozwalają uzyskać obraz struktury mózgu (np. Jądrowy Rezonans Magnetyczny, ang. Magnetic Resonance Imaging, MRI), jak i aktywności mózgu.

⁴ Phineas P. Gage - kierownik budowy kolei, który doznał poważnego uszkodzenia mózgu, gdy stalowy pręt przebił na wylot jego czaszkę, niszcząc znaczną część płatów czołowych. Według wielu relacji wydarzenie to, które miało miejsce w 1848 roku zmieniło znacząco jego cechy osobowości i temperament. Z osoby spokojnej i życzliwej innym, stał się agresywnym i obojętnym wobec innych człowiekiem.

⁵ Poziomy testosteronu oznaczane w osoczu kobiet są około dziesięciokrotnie niższe niż u mężczyzn.

⁶ MAO-A (monoamine oxidase type A) zlokalizowany jest na chromosomie X, co oznacza, że chłopcy dziedziczą go zawsze od matki, zaś u kobiet ma on naturalnie wyższą aktywność.

⁷ Podwzgórze to niewielka struktura mózgu pełniąca szczególną rolę w regulacji procesów fizjologicznych składających się na homeostazę organizmu; odpowiada za gospodarkę hormonalną.

BIBLIOGRAFIA:

Caspi, A., McClay, J., Moffitt, T.E. (2002). Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children. Science, 297 (5582), 851–854.
Chen, C.-Y., Raine, A., Chou, K.-H., Chen, I.-Y., Hung, D., Lin, C.-P. (2016). Abnormal white matter integrity in in rapists as indicated by diffusion tensor imaging. BMC Neurosci.,17:45. doi: 10.1186/s12868-016-0278-3.
Florek, S., Dębski, P., Piegza, M., Gorczyca, P. Pudlo, R. (2021). Relationship between the Severity of Anxiety Symptoms, Aggression and Alcohol Consumption during the COVID-19 Pandemic Period. Medicina, 57:959. doi: 10.3390/medicina57090959.
Fritz, M, Soravia, S.M, Dudeck, M., Malli, L., Fakhoury, M. (2023).
Neurobiology of Aggression-Review of Recent Findings and Relationship with Alcohol and Trauma. Biology (Basel), 20;12(3): 469. doi: 10.3390/biology12030469.
Kruk, M.R., Halász J., Meelis, W., Haller, J. (2004). Fast positive feedback between the adrenal stress response and a brain mechanism in aggressive behavior. Behavioral Neuroscience, 118,1062–1070.
Parrott, D.J., Eckhardt, C.I. (2018). Effects of Alcohol on Human Aggression. Curr. Opin. Psychol., 19:1–5. doi: 10.1016/j.copsyc.2017.03.023.
Vetulani, J. (2013). Neurochemia impulsywności i agresji. Psychiatria Polska, 47(1), 103–115.

Do przygotowaniu niniejszego opracowania wykorzystano bazę artykułów z dziedziny medycyny i nauk biologicznych https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/ Szczegółowa bibliografia dostępna jest u Autorki pracy: krymarczyk@swps.edu.pl

Krystyna Rymarczyk – prof. Uniwersytetu SWPS, dr n. biologicznych, psycholożka, neuropsycholożka, kierowniczka Katedry Psychologii Biologicznej na Wydziale Psychologii Uniwersytetu SWPS. Specjalizuje się w tematyce funkcji mózgu, w tym procesów emocjonalnych w okresie rozwoju i dorosłości. Obecnie kieruje zespołem realizującym projekt badawczy dotyczący wpływu neuromodulacji (tDCS) w zaburzeniach regulacji emocji (samookaleczeniach) w okresie rozwoju (projekt finansowany ze środków Regionalnej Inicjatywy Doskonałości).

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 5/148/2023

Inne z kategorii

Wpływ społeczny i procesy władzy w parze

18.12.2023

Barbara Czardybon W bliskich związkach władza jest w zasadzie wszechobecna – wywieranie...

czytaj dalej

Nowy Numer Dwumiesięcznika "Niebieska Linia"

27.12.2023

Z ogromną radością informujemy, że pojawił się kolejny numer (6/149/2023) naszego dwumiesięcznika...

czytaj dalej