Przestępstwa seksualne przeciwko dzieciom (5/148/2023)

Dominika Kuna

Autorka omawia wyniki badań i rekomendacje zawarte w „Pierwszym Raporcie Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15” z 2021 roku.

Janusz Korczak powiedział, że: „Kto uderza dziecko, jest oprawcą”. Mimo to, jak wskazują dane dostarczane przez instytucje i organizacje działające na rzecz dzieci, przemoc, krzywdzenie, brak szacunku wobec dzieci wciąż są spotykane. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie problemu przestępstw przeciwko dziecięcej godności. Na potrzeby artykułu omówione zostały niektóre wyniki badań.

Przerażająca codzienność

Co dwie minuty dzwoni dziecko potrzebujące pomocy. Każdego dnia dzieci doświadczają przemocy i wykorzystywania seksualnego. Są miesiące, w których ginie nawet 5 dzieci¹.

Obecnie zjawisko krzywdzenia dzieci stanowi poważny i pogłębiający się problem społeczny oraz jak stwierdziła dr Aleksandra Piotrowska to dowód na to, że z nami, z przedstawicielami naszego gatunku, dzieje się coś złego². Mimo konstytucyjnego zakazu stosowania kar cielesnych, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, sprawcy przemocy seksualnej dopuszczają się krzywdzenia dzieci. Naruszają w ten sposób wspomniany w art. 30 Konstytucji RP zakaz naruszania godności, która przysługuje każdemu człowiekowi, w tym również dziecku.

Dlaczego godność nie chroni wystarczająco dziecka?

Zawsze w centrum rozważań na temat pojęcia godności stoi człowiek wraz z istotą swojego człowieczeństwa. Godność jest niezbywalna, nienaruszalna i przyrodzona. Cechy antropologiczne stanowią bowiem podstawę każdej definicji odnoszącej się do praw człowieka, a tym samym również do praw dzieci, niezależnie od przyporządkowania go przez prawo do grupy małoletnich, nieletnich, młodocianych. 

Naturą dziecka jest godność. Dziecko przychodzi na świat zupełnie nagie, w dosłownym i przenośnym tego słowa znaczeniu. Nie posiada ani imienia, ani pieniędzy, ani pozycji. Jedyne, co ma, to ono same. Jest wartością samą w sobie i ono samo nadaje wartość. To ono swoim pojawieniem się nadaje otaczającej rzeczywistości nowe wartości, znaczenie i cele³.

Godność dziecka ujawnia się najczęściej w sytuacjach granicznych, w których mamy do czynienia z dylematem moralnym, a konkretniej krzywdą dziecka⁴. Określenie skali naruszeń godności dziecka, a zatem również stopnia wyrządzonej krzywdy jest możliwe na kilka sposobów. Jednym z nich są indywidualne, subiektywne przyczyny związane z działaniem przeciw dziecku, co najczęściej wiąże się z przemocą fizyczną lub wykorzystywaniem seksualnym nieletniego. Jak wskazują opublikowane badania, wykorzystywanie seksualne dzieci jest globalnym problemem społecznym, którego skutki mają negatywny wpływ na całe życie ofiary⁵.

Kryzys społeczny związany z łamaniem praw dzieci wynika między innymi z braku związania ochrony najmłodszych z ich podmiotowością prawną. Dzieci są podmiotami swoich praw, a obowiązkiem dorosłych jest dotrzymanie zobowiązania, by nigdy nie stały się jedynie przedmiotami ochrony. Należy podkreślić, że takie działania oraz obecne luki prawne, które występują głównie w regulacjach dotyczących postępowań sądowych, powodują, że przepisy Konwencji o Prawach Dziecka⁶ zaczynają stopniowo „zanikać”. Powstaje zatem wątpliwość, czy godność dziecka jest dostatecznie chroniona i czy przepisy najważniejszej dla dzieci umowy międzynarodowej są respektowane? Problemy prawnej ochrony praw dziecka to proces niezrealizowany, wymagający kontynuacji i stałego weryfikowania przez ustawodawcę celem zapewnienia dzieci należytego bezpieczeństwa⁷.

Przestępstwa przeciwko godności dziecka

W prawie polskim przestępstwa seksualne uregulowane zostały w rozdziale XXV Kodeksu karnego pt. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Są nimi przestępstwa zgwałcenia, seksualnego wykorzystania niepoczytalności lub bezradności, seksualnego wykorzystania stosunku zależności lub krytycznego położenia, obcowania płciowego lub innych czynności seksualnych, prezentacji treści pornograficznych, wykonania czynności seksualnej, propagowania treści pornograficznych, groomingu (kontaktu zdalnego w celu wykorzystania seksualnego w świecie realnym), zdalnego nakłaniania do obcowania płciowego, innych czynności seksualnych lub udziału w produkcji treści pornograficznych, propagowania lub pochwalania zachowań o charakterze pedofilskim, kazirodztwa, zmuszania do prostytucji czy też sutenerstwa. W debacie publicznej coraz częściej wskazuje się na konieczność znalezienia interdyscyplinarnego rozwiązania, służącego kompleksowej ochronie dzieci przed wykorzystywaniem i niepożądanymi działaniami ze strony dorosłych.

Przestępstwo zgwałcenia polega na tym, że sprawca przemocy, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub doprowadza do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności. Karalność tego przestępstwa przewiduje jej dwie formy w zależności od tego, czy sprawca dopuścił się „obcowania płciowego”, czy „innej czynności seksualnej”. Ważne pozostaje również czy sprawca użył przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, użył siły fizycznej wobec ofiary lub osoby bądź rzeczy jej bliskiej. Opór ofiary musi być uzewnętrzniony w sposób zrozumiały oraz widoczny dla sprawcy. Charakter groźby bezprawnej polega na wywołaniu u ofiary obawy, że groźba zostanie spełniona. Podstęp z kolei to działanie sprawcy, które wprowadzają ofiarę w błąd lub wykorzystuje błąd. Sankcją za opisywane przestępstwa w przypadku, gdy sprawca dopuszcza się zgwałcenia wobec małoletniego poniżej lat 15, jest kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż trzy lata lub na czas nie krótszy niż pięć lat, gdy sprawca działał ze szczególnym okrucieństwem. Przestępstwo zgwałcenia małoletniego poniżej lat 15 jest ścigane z urzędu.

Przestępstwa wobec małoletnich mogą być również związane z wykorzystaniem stanu bezradności. Jest to sytuacja, w której osoba nie jest w stanie swobodnie dysponować swoim ciałem w zakresie wolności seksualnej. Pokrzywdzona osoba nie ma sił lub możliwości, aby wyrazić skutecznie swój sprzeciw wobec sprawcy.

W prawie polskim karalne jest również udostępnianie lub ułatwianie zapoznania się z treściami pornograficznymi przez małoletniego. Do takie czynu dochodzi już wówczas, gdy sprawca umieszcza niedozwolone treści na stronie internetowej, do której dostęp ma każdy użytkownik, w tym również dziecko. Podobnym przestępstwem będzie prezentacja czynności seksualnej oraz propagowanie treści pornograficznych, polegająca na rozpowszechnianiu zakazanych treści lub zachęcanie do takiego działania. Dotyczy to także materiałów, które wyglądają, ale też imitują postać dziecka zaangażowanego w czynność o charakterze seksualnym.

Szczególnie niebezpiecznym jest przestępstwo groomingu, polegające na wytwarzaniu więzi emocjonalnej z ofiarą i w konsekwencji łatwego wykorzystania małoletniego. Przestępstwo tzw. wyzyskania błędu było niekiedy nazwane oszustwem biernym i polega na wykorzystaniu sytuacji mylnego wyobrażenia o stanie rzeczy. W takich sytuacjach sprawca najczęściej celowo nie informuje dziecka o faktycznym stanie rzeczy, realizując własne potrzeby. Takie kształtowanie odmiennej rzeczywistości – sprzecznej ze świadomością młodocianego – może nastąpić również za pośrednictwem telefonu czy komputera z dostępem do internetu, umożliwiającegotransmisję, jak i odbiór połączeń internetowych. Wszelkie te formy mieszczą się w zakresie cyberprzestępczości, którą reguluje przepis art. 9 Konwencji o cyberprzestępczości⁸.

Prawnokarne zabezpieczanie dzieci jest tematem aktualnym w przestrzeni publicznej i wymaga kompleksowego działania przedstawicieli instytucji publicznych, organizacji i podmiotów odpowiedzialnych za ochronę i bezpieczeństwo wszystkich obywateli.

Dziecko jako osoba pokrzywdzona

Dane pochodzące z „Pierwszego Raportu Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15” wskazują, że aż w 54% objawy molestowania seksualnego dziecka nie były zauważone przez nikogo z jego otoczenia. Zgodnie z danymi przedstawionymi w raporcie 93% pokrzywdzonych stanowią dziewczynki. W raporcie przedstawiono badania dwóch grup wiekowych – 7-12 oraz 13-15 r.ż. W większości zamieszkiwały one wieś lub miasto do 50 000 mieszkańców. Wraz ze wzrostem wielkości miasta liczba ta spada. Ofiarami wykorzystania były także dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, zwykle w stopniu lekkim.

Aż w 76% badanych spraw miejscem pobytu dziecka w czasie popełnienia czynu była rodzina biologiczna, a sytuację socjoekonomiczną rodzin pokrzywdzonych w czasie popełnienia przestępstwa można ocenić w większości jako przeciętną (44%). Łącznie 62% pokrzywdzonych dzieci miało jedno lub dwoje rodzeństwa.

Dziecko, które staje się ofiarą przestępstwa seksualnego nie może liczyć na reprezentację swoich praw podczas postępowania przygotowawczego przez profesjonalnego pełnomocnika. W 87% spraw pokrzywdzonego na etapie postępowania przygotowawczego nie reprezentował pełnomocnik. Zaledwie w 38 przypadkach dziecko posiadało taką reprezentację⁹. Niezapewnienie pełnomocnika jest naruszeniem przyjętego w 2015 roku przepisu art. 31 ust. 4 Konwencji¹⁰, zgodnie z którym: Każda ze Stron zapewnia organom sądowym możliwość wyznaczenia pokrzywdzonemu pełnomocnika szczególnego w sytuacji, gdy na podstawie przepisów prawa wewnętrznego może on występować w postępowaniu karnym w charakterze strony oraz gdy osoby, którym przysługuje władza rodzicielska są wyłączone z reprezentowania dziecka w takim postępowaniu z powodu konfliktu interesów pomiędzy nim a pokrzywdzonym. Reprezentacja dziecka w postępowaniu jest prawem dziecka, a realizacja tego obowiązku to zobowiązanie państwa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Przedstawiciel ustawowy małoletniego lub osoba pełnoletnia wskazana przez pokrzywdzonego ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego¹¹.

Brak także opieki psychologicznej zarówno na tym etapie, jak i późniejszym – postępowania sądowego. Dziecko, które otrzymuje status pokrzywdzonego, pozbawione jest opieki psychiatrycznej. Pokrzywdzone dzieci w wieku od 13. do 15. roku życia są przesłuchiwane ponad dwukrotnie częściej niż dzieci młodsze. Przesłuchiwanie dziecka powinno – zgodnie z Kodeksem postępowania karnego – uprzednio uwzględnić współpracę sędziego, prokuratora, obrońcy i pełnomocnika pokrzywdzonego z biegłym psychologiem w zakresie formułowania zadawanych świadkowi pytań, w szczególności dotyczących sfery intymnej¹². Zaniechanie prawidłowej opieki sprzyja powstaniu licznych problemów na tle zdrowia psychicznego. Konsekwencjami wykorzystywania seksualnego dzieci są liczne zaburzenia, np.: depresja, koszmary nocne, lęk, poczucie winy, zachowania agresywne, autoagresywne, próby samobójcze oraz szkody psychiczne, sięganie po środki psychoaktywne. Jednym ze wskazywanych skutków są także zaburzenia pamięci deklaratywnej, związane z zaburzeniem po stresie traumatycznym (PTSD)¹³.

Zgodnie z wynikami przeprowadzonego badania miejscem popełnienia przestępstwa był w ponad 35% przypadków Internet lub miejsce zamieszkania sprawcy, który najczęściej był osobą nieznaną dla osoby pokrzywdzonej przemocą seksualną.

Treść „Pierwszego Raportu Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15” uwzględnia również zasądzone środki kompensacyjne oraz orzeczone wymiary kar za popełnione przestępstwa. Aż w 83% przypadków sąd nie zawyrokował o żadnym środku kompensacyjnym¹⁴. Wyroki w zawieszeniu zapadały najczęściej w przypadku przestępstw obcowania płciowego, posiadania treści pornograficznych oraz składania propozycji obcowania płciowego, a większość orzekanych kar grzywny oscylowała w dolnej granicy przewidzianej przez ustawodawcę¹⁵. Warto wskazać, że 65% sprawców analizowanych w badaniu Państwowej Komisji przed popełnieniem przestępstwa na tle seksualnym, dopuściło się łamania norm społecznych¹⁶. W Raporcieuwzględniono także wiele istotnych kwestii z zakresu działalność Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15, opisując zgłoszenia i ich drogę przyjmowania oraz analizę spraw.

Jak zostało wskazane w Raporcie: Wykrywalność przestępstw seksualnych wobec dzieci jest uzależniona w dużej mierze od sprawnego systemu informowania organów ścigania o podejrzeniu popełnienia tego typu przestępstwa na szkodę dziecka¹⁷. Niestety, jak wskazują zgromadzone dane, organy ściągania za późno dowiadują się o popełnianych przestępstwach. Co więcej, dzieci najczęściej nie ujawniają przestępstw pod wpływem lęku, poczucia winy, wstydu, lojalności wobec sprawcy lub nawet z powodu braku świadomości, że zostały wykorzystane¹⁸, a sprawcę krzywdzenia rzadko można złapać na tzw. gorącym uczynku. Niekiedy zdarza się, że małoletni pokrzywdzeni stają się ofiarami nieprawidłowego działania państwa. Badania praktyki przesłuchiwania dzieci wskazują, że istniejące regulacje prawne nie zawsze są przestrzegane przez organy procesowe. Małoletni pokrzywdzeni nie powinni być przesłuchiwani więcej niż raz w tym samym postępowaniu, ponieważ każdy kontakt z organami wymiaru sprawiedliwości jest dla dziecka potencjalnym źródłem stresu i zwiększa ryzyko wtórnej wiktymizacji¹⁹. Sytuacja dodatkowo się komplikuje, jeśli jeden z rodziców jest osobą podejrzaną popełnienia przestępstwa, wówczas wymaga się wprowadzenia do postępowania kuratora, który będzie reprezentować dziecko.

Dzieci jako podmiot praw

W ratyfikowanej przez Polskę w 1991 roku Konwencji o prawach dziecka zapisany został katalog praw dzieci, a wśród nich między innymi prawo do wolności od tortur, poniżającego traktowania, przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych. Prawa dzieci stanowią wartość, za której ochronę my – dorośli – jesteśmy odpowiedzialni. Naszym zobowiązaniem jest bowiem uczynić świat lepszym, szczególnie dla najmłodszych. Przestępstwa przeciwko dziecięcej godności są okrutnymi aktami naszego zaniedbania. Zgodnie z wnioskami z przedstawionych badań i analiz, jedynie podejście interdyscyplinarne zapewni dzieciom właściwą ochronę oraz skutecznie wprowadzi mechanizmy prewencyjne oraz resocjalizacyjne. W omówionym w artykule Raporcie zawarte są 22 rekomendacje, które mogą posłużyć za inspirację oraz stanowić podsumowanie problemów dotyczących prawnej ochrony małoletnich – ofiar przestępstw seksualnych.

Pierwsza z wymienionych propozycji odnosi się do budowania zaufania wokół dzieci, by nie bały się one sygnalizować niekomfortowych dla nich zachowań. Ważna jest również edukacja społeczeństwa, aby wprowadzić „narzędzia uważności” oraz wdrażać poczucie świadomości świata odpowiedzialnego za los dzieci. 

_______________________________

¹ Spot wizerunkowy Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę Nie zgadzamy się na przemoc wobec dzieci. online: https://fdds.pl/o-fundacji.html#struktura-fundacji.

² Słowa padły podczas audycji programu „Tak jest” na antenie TVN24, 8.05.2023 r

³ W. Wolman, Godność dziecka jako kategoria antropologicznopedagogiczna, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, s. 174.

⁴ Tamże, s. 153.

⁵ Tetti Solehati, Auliya Ramanda Fikri, Cecep Eli Kosasih, Yanti Hermayanti and Henny Suzana Mediani, The Current Preventing of Child Sexual Abuse: A Scoping Review, Soc. Sci. 2022, 11(11).

⁶ Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r., (t. j. Dz.U. Z 1991r., Nr 120, poz. 526 z zm.).

⁷ Na to, jak wiele kwestii wymaga jeszcze uregulowania, wskazują liczne dokumenty zbierające rekomendacje w celu poprawy losu najmłodszych. Jednym z takich jest raport Wymiar sprawiedliwości przyjazny dziecku – opinie i doświadczenia specjalistów. Jak wynika z raportu w ostatnich latach poszanowanie prawa dziecka do bycia wysłuchanym rośnie, w szczególności w postępowaniach karnych. W postępowaniach cywilnych jednak wysłuchuje się dzieci dużo rzadziej, o czym pisze także M. Cieśliński, Praktyka sądowa wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka (komunikat o wynikach badania), Prawo w działaniu. Sprawy cywilne, 24/2015, https://bit.ly/3l0221S [dostęp online: 19.08.2020 r.].

⁸ Pierwszy Raport Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15, Warszawa 2021, s. 41 i n.

⁹ Pierwszy Raport Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15, Warszawa 2021, s. 89.

¹⁰ Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych, sporządzona w Lanzarote dnia 25 października 2007 r.; Dz.U.2015.608; weszła w życie 1 czerwca 2015 roku.

¹¹ „Literatura i praktyka wskazują, że najkorzystniejsze jest przesłuchanie małoletnich świadków jedynie przez sędziego i psychologa bez obecności w pomieszczeniu innych osób. Obecność innych osób w pokoju przesłuchań może bowiem dekoncentrować małoletniego świadka oraz zakłócać treść i formę jego wypowiedzi. Tym samym oskarżony/podejrzany nie ma prawa, a tym bardziej obowiązku uczestnictwa w czynności przesłuchania. Dopiero na rozprawie głównej odtwarza się sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania oraz odczytuje sporządzony protokół”. Pierwszy Raport Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15, Warszawa 2021, s. 174.

¹² A. Pawlak, Dziecko w procedurze cywilnej I karnej – wysłuchanie, przesłuchanie, [w:] Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), red. naukowa S. L. Stadniczeńko, Warszawa 2015, s. 228.

¹³ K.W. Samuelson, PhD, Post-traumatic stress disorder and declarative memory functioning: a review, Dialogues in Clinical Neuroscience, 13:3, 346-351.

¹⁴ Pierwszy Raport…, op.cit., s. 126 i 128.

¹⁵ Tamże, s. 116.

¹⁶ Tamże, s. 138.

¹⁷ Tamże, s. 168.

¹⁸ Tamże, s. 169.

¹⁹ Tamże, s. 175.

Dominika Kuna – prawniczka, filozofka, uczestniczka Programu Seminariów Doktorskich w Instytucie Prawa Uniwersytetu SWPS, podczas których bada podmiotowość dziecka w procedurze cywilnej i możliwości wprowadzenia instytucji pełnomocnika dziecka; autorka publikacji poświęconych prawom dzieci oraz zagadnieniom związanym z ochroną życia rodzinnego, działaczka na rzecz praw najmłodszych, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 5/148/2023

Inne z kategorii

Doświadczenie przemocy w dzieciństwie a funkcjonowanie w roli rodzica- artykuł autorstwa Katarzyny Fenik-Gaberle

26.01.2023

Katarzyna Fenik-Gaberle Przekazy pokoleniowe dotyczące używania przemocy są...

czytaj dalej

Praca z ciałem metodą TRE® (4/141/2022)

26.03.2024

Grażyna Okulska

W artykule zostanie przedstawiona metoda TRE® (tension and trauma...

czytaj dalej