Alienacja jako stan umysłu dziecka. Refleksje po spotkaniu z Karen i Nickiem Woodall

Według brytyjskich psychoterapeutów z Family Separation Clinic alienacja jest stanem umysłu dziecka. Budowanie relacji i bliskości z odrzuconym rodzicem w oparciu o uczucia, do których się wraca i dostrojenie interwencji do tego, co przeżywa dziecko jest podstawą pracy terapeutycznej dziecka i rodzica.

Pandemia koronawirusa a zjawisko alienacji rodzicielskiej
Sytuacja izolacji związana z pandemią koronawirusa jest trudna dla nas wszystkich, a szczególnie dla najmłodszych. Dzieci nie chodzą do przedszkoli i szkół, nie spotykają się z kolegami, dalszą rodziną, do tego dochodzą ograniczenia związane z przebywaniem na świeżym powietrzu i możliwościami rozładowania energii. Czas pandemii i izolacji pozwala nam na lepsze zrozumienie mechanizmów, które występują u dzieci będących w sytuacjach alienacji rodzicielskiej, ponieważ teraz wszyscy doświadczamy alienacji społecznej. Pewne aspekty tej sytuacji mogą być podobne do
tego, co przeżywa dziecko w procesie alienacji rodzicielskiej, np. brak sprawczości i wpływu na sytuację, konieczność dostosowania się i podporządkowania, ktoś inny za nas myśli i podejmuje decyzje, z którymi często się nie zgadzamy. Dlatego tak ważne jest, aby w tym szczególnym okresie zapewnić dzieciom bezpieczne warunki w domu i nie wykorzystywać tej sytuacji do zablokowania możliwości kontaktu z drugim rodzicem. Rozstanie rodziców jest sytuacją niezwykle obciążającą emocjonalnie dziecko, a po stronie dorosłych leży odpowiedzialność za to, aby ta sytuacja nie oznaczała dla dziecka rozpadu rodziny i zapewnienie mu możliwie najlepszych warunków dalszego rozwoju. Dziecko nie może stać się ofiarą w walce prowadzonej przez dorosłych, którzy są odpowiedzialni za jego teraźniejszość i przyszłość.

Czym jest alienacja rodzicielska?
Alienacja rodzicielska, według Douglas Darnall to zespół świadomych bądź nieświadomych zachowań wywołujących zaburzenia w relacji pomiędzy dzieckiem a drugim rodzicem na skutek niewłaściwych postaw jednego lub obojga głównych opiekunów w sytuacji rozchodzenia się rodziców. Alienacja rodzicielska, poza ograniczeniem fizycznego kontaktu z rodzicem, powoduje też wiele szkodliwych oddziaływań na psychikę dziecka, rodzic ucieka się do manipulacji uczuciami dziecka, szantażu emocjonalnego, dyskredytuje drugiego rodzica, przekonuje dziecko o braku miłości i zainteresowania z jego strony, a jednocześnie bardzo często stawia je w roli własnego przyjaciela i powiernika, przekazując mu informacje, których adresatem być nie powinno.

Rozdarcie i rozszczepienie w sytuacji alienacji obecne w przeżyciach dziecka
W podejściu proponowanym przez brytyjskich badaczy i terapeutów widoczna jest perspektywa psychologiczna dziecka, która pokazuje złożoność relacji i reakcji psychologicznych dziecka na sytuację, z którą nie może się pogodzić. Istotą alienacji według praktyków i badaczy z Family Separation Clinic, Karen i Nickiem Woodall, jest utworzenie w umyśle dziecka dwóch światów – dobrego i złego. Pierwszy jest światem rodzica preferowanego – całkowicie dobry i idealizowany. Drugi to świat rodzica alienowanego i jest to świat zły.

Zjawisko to oparte jest na psychologicznym mechanizmie obronnym, zwanym rozszczepieniem, które zostało opisane w teoriach psychoanalitycznych i psychologii psychodynamicznej, polega ono na czarno-białej, wewnętrznej reprezentacji obiektów, opisywanej jako niezintegrowany podział na aspekty dobre i złe, przy braku umiejętności jednoczesnego doświadczania obu stron jako jednej, spójnej całości.

Koncept rozszczepienia został rozwinięty przez Rolanda Fairbairna w nurcie teorii relacji z obiektem. Zaczyna się jako nieumiejętność niemowlęcia do łączenia zaspokajających jego potrzeby aspektów zachowania rodziców (postrzeganych jako dobre) oraz niesatysfakcjonujących aspektów zachowania (postrzeganych jako złe) w spójną charakterystykę jednostki, co prowadzi do reprezentacji
aspektów pozytywnych i negatywnych jako odrębnych.

To właśnie rozdzielenie i rozdarcie, które występuje w umyśle dziecka, projektowane jest na świat zewnętrzny. Ten koncept rozumienia zjawisk, które są obecne w sytuacji, gdy dziecko bez uzasadnionych powodów odrzuca jednego z rodziców, pogłębia model alienacji rodzicielskiej opisywany przez badaczy z USA, który wydaje się dość wąski i nie wnika głębiej w dynamikę relacji i przeżyć psychologicznych dziecka.

Psychologiczne ujęcie alienacji w oparciu o charakter więzi i relacji z rodzicami
W praktyce rzadko patrzymy na alienację rodzicielską od strony głębi psychologicznej i charakteru relacji, bardziej skupiamy się na sygnałach i objawach alienacji oraz strategiach alienacyjnych, które są dobrze opisane w literaturze.

Rozdarcie psychologiczne i rozdzielenie, dynamika tych mechanizmów, ich głębokość oraz kontekst i wpływ otoczenia są przedmiotem zainteresowania terapeutów brytyjskich. Ten sposób patrzenia na alienację daje szansę na interwencję terapeutyczną, która jest oparta na badaniu i rozumieniu doświadczeń dziecka z obojgiem rodziców po to, by pomóc mu w sposób jak najmniej zakłócony rozdarciem i rozszczepieniem doświadczać swoje dzieciństwo.

Gdy patrzymy na psychikę dziecka w sytuacji wyobcowania, to według badaczy brytyjskich jest w niej kilka części. Część defensywna, obronna, która próbuje poradzić sobie z bardzo trudną sytuacją jest tym obszarem, do którego próbujemy dotrzeć. Szanując i rozumiejąc reakcje dziecka, nie skupiamy się tylko na zachowaniach i tym, co dziecko robi i mówi, tylko wnikamy głębiej w istotę tego rozdarcia – mówi Nick Woodall.

Rozdarcie ego jest mechanizmem obronnym, który tak naprawdę w sytuacji alienacji jest zdrową reakcją dziecka na niezdrową sytuację. Według psychoanalizy rozszczepienie ego, to pierwotny mechanizm obronny występujący często również u dorosłych ludzi, zwłaszcza w stanie silnych emocji1. Mechanizmy obronne pomagają nam radzić sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszają poczucie lęku, frustracji i poczucie winy. Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione.

Dziecko nie jest świadome, że doświadcza stanu rozszczepienia i rozdarcia. Ważne jest więc zbudowanie ścieżki dotarcia do tej zdrowej części, która reaguje właśnie tym rozszczepieniem. Utrzymanie tej pozycji, która widzi i uznaje to rozdarcie, jest kluczem do budowania zdrowej i bezpiecznej przestrzeni, w jakiej dziecko może ujawnić swoją świadomość ukształtowaną przez rodzica, który ma na niego wpływ. W tworzeniu przestrzeni do zabawy z rodzicem odrzuconym terapeuci brytyjscy nie koncentrują uwagi na tym, jak dziecko się bawi, co mówi i co robi, czyli na strategiach odrzucających rodzica, ale na tym, co dziecko czuło w przeszłości. Omawiają to z dzieckiem w retrospekcji i odtworzeniu.

Następnym etapem jest pozwolenie dziecku na bycie w tej ochronnej przestrzeni w dwóch pozycjach – to pozwala mu zbudować w sposób mentalny obraz tych dwóch ról i światów. Celem pracy nie jest spędzanie jak najwięcej czasu z rodzicem odrzuconym po to, by dziecko powiedziało tak, zgodziło się na odbudowywanie relacji z tym rodzicem. Ono może być zupełnie w innym miejscu i naciskanie może tylko zwiększyć obronę i pozycję defensywną dziecka. Rolą terapeuty jest trzymanie rozdarcia ego i wzięcie odpowiedzialności za tę część ochronną, w której dziecko często mówi „nie” w tej warstwie słownej i dla wszystkich widocznej, ale pozawerbalnie pokazuje, że domaga się czułości i zrozumienia. Ważna jest tutaj cierpliwość i tempo wprowadzanych zmian i interwencji.

Program pracy terapeutycznej z dzieckiem i rodzicami opiera się na koncepcjach psychologicznych wywodzących się z teorii więzi Winnicota i relacji z obiektem Melanii Klein. Do realizacji tych działań potrzebne są bardzo jasne ramy sądowo-prawne. Według psychoterapeutów brytyjskich alienacja rzadko kiedy związana jest z konfliktem rodzicielskim. Tak naprawdę jest zdrową reakcją dziecka na niezdrową dynamikę relacji pomiędzy rodzicami. To, co pomaga i sprzyja temu, by praca terapeutyczna zakończyła się sukcesem, to sądowe uregulowanie tej sprawy i połączenie jej z działaniami psychologiczno-terapeutycznymi.

Dotarcie do sedna problemu i zgłębianie istoty relacji jest podstawą interwencji terapeutycznych. Ponieważ rodzice niechętnie współpracują, w tych sytuacjach pomocny jest sąd, który może zaangażować rodzica w proces terapii po wcześniejszej analizie i ocenie sytuacji przez terapeutów.

Praca terapeutyczna w tych sytuacjach jest trudna i skomplikowana. Często jeden z rodziców – ten odrzucony – chce terapii i jest chętny do pracy, wręcz się jej domaga. Drugi rodzic pragnie wykazać, że dziecko nie chce kontaktu i że ich postawa jest szczera i wypływa z potrzeb dziecka. A pomiędzy rodzicami jest rozdarte dziecko. Dynamika tego, co dzieje się pomiędzy rodzicami powiązana jest z siłą i kontrolą. To nie jest codzienna, zwykła terapia – mówią terapeuci Karen i Nick Woodall – „to jest jak granie w szachy 3D, często bardzo skutecznie ułożone i rozegrane”.

Dziecko ma możliwość zintegrowania tych rozdartych części umysłu tylko wtedy, gdy uda się uwolnić przepływ zdrowych doświadczeń od dziecka do odrzuconego rodzica i w drugą stronę – od rodzica do dziecka. Bardzo ważna jest w tej sytuacji praca z rodzicem odrzuconym, który staje się współterapeutą dla dziecka. Potrzebna jest także interwencja terapeutyczna, która przywróci zdrowie odrzuconemu rodzicowi.

Dzieci, które doznają alienacji, nie chcą nawiązać kontaktu wzrokowego nie tylko z rodzicem odrzuconym, ale także z innymi osobami. Rodzic odrzucony również patrzy w dół, a wszystkie teorie przywiązania mówią o tym, że przywiązanie rodzi się poprzez spojrzenie i kontakt wzrokowy z obiektem. Dlatego bardzo ważne jest, by te spojrzenia dziecka i rodzica spotkały się, by rodzic potrafił złapać to spojrzenie dziecka i na nie odpowiedzieć.

Sytuacja rodzica alienującego jest inna. Często nie chce współpracować (jedynie w pewnych sytuacjach) i do końca walczy o kontrolę nad dzieckiem. W momencie, gdy czuje, że traci kontrolę, traci też zainteresowanie dzieckiem. Potrzebny jest więc pozytywny obraz drugiego rodzica po to, by dziecko nie pozostało z rozdarciem i energią, która jest użytkowana na podtrzymywanie tego rozszczepienia i została skierowana gdzie indziej. Kluczowe jest więc integrowanie w umyśle dziecka
rozszczepionych części, które uległy rozdzieleniu.

Praca terapeutyczna zaczyna się od dziecka pod warunkiem, że jest ono w stanie zintegrować rozszczepione części umysłu przy pomocy rodzica i terapeuty. Przytaczając słowa Nicka i Karen Woodall: „nie mówimy, że uleczenie dziecka uleczy rodziców, ale ta integracja w umyśle dziecka to jest cel terapeutyczny, który pozwala mu później przyjąć opiekę przychodzącą od obojga rodziców”.

Dynamika relacji w oparciu o analizę mechanizmów psychologicznych
W procesie alienacji rodzice nie widzą realnie swojego dziecka i jego potrzeb, projektując własne potrzeby (zazwyczaj sfrustrowane) na dziecko. Działa tu wówczas mechanizm projekcji.

Rodzice nie widzą również wzajemnie własnych potrzeb i wprojektowują w drugiego rodzica własne aspekty czy tendencje psychiczne, bo nie chcą zobaczyć na przykład swojej wrogości, agresji czy odwetowości oraz przypisują te tendencje drugiemu rodzicowi, nie chcąc ich widzieć w sobie i mieć z nimi kontaktu – mechanizm identyfikacji projekcyjnej.

Wobec postępującej alienacji zmienia się obraz dziecka w umyśle każdego z rodziców, a także obraz każdego z rodziców w umyśle dziecka, a w efekcie relacja w trójkącie: rodzic 1 – rodzic 2 – dziecko.

W kontekście procesu alienacji rodzic może być zlany z dzieckiem oraz nie odróżniać własnych granic psychicznych i fizycznych od granic fizycznych i psychicznych swojego dziecka, co może objawiać się na przykład nadopiekuńczością rodzica wobec dziecka i traktowaniem go jako młodszego niż jest metrykalnie w rzeczywistości – mechanizm fuzji.

Według terapeutów brytyjskich jest wielu rodziców, którzy walczą, a ich dzieci nigdy nie doświadczały alienacji. A więc połączenie alienacji z poważnym konfliktem to mit. Skonfliktowani rodzice mogą nigdy nie uzdrowić swojej relacji i nie zmienić się, ale uleczenie rozdarcia dziecka polega na zbudowaniu struktury ochrony, która zagwarantuje, że rodzic alienujący nigdy nie przejmie całkowitej opieki nad dzieckiem. Alienacja jest stanem umysłu dziecka! Jego przeżyciem psychicznym. Rozumienie tych mechanizmów ułatwi rodzicom, specjalistom i terapeutom zrozumienie dynamiki relacji i tego, co dzieje się z psychiką dziecka po to, by pomóc mu w doświadczaniu dzieciństwa z obojgiem rodziców w sposób jak najmniej zakłócony rozdarciem i rozszczepieniem.

W jednym z najnowszych materiałów opublikowanych przez Karen Woodall na stronie: https://karenwoodall.blog/ możemy przeczytać, że specyfiką alienacji nie jest duży konflikt, a desperackie próby podejmowane przez odrzucanego rodzica dotarcia do własnego dziecka. Z konfliktem pomiędzy rodzicami ma to niewiele wspólnego. Chodzi raczej o zaburzenie stresu pourazowego, którego doświadcza odrzucony rodzic, szukając ustawicznie odpowiedzi na pytanie „dlaczego dziecko ‚odeszło’ od niego”. Istotą zjawiska jest działanie jednego rodzica i odpowiedź na to działanie drugiego rodzica. W rodzinach, gdzie rozpoczyna się proces alienacji, widać wzór powtarzających się zachowań. Odrzucony rodzic nie jest odpowiedzialny za te zachowania, a jest do nich zmuszony przez sytuację, w jakiej się znajduje.

Badania Karen Woodall mówią o tym, że w rodzinach, gdzie ma miejsce alienacja, występuje określona dynamika relacji w rodzinie, która sprzyja temu, że dziecko jest podatne na proces alienacji. Ta dynamika jest widoczna już przed rozstaniem rodziców.

Terapeuci brytyjscy uważają, że nie można zapobiec alienacji. Dlatego ważna jest ochrona dziecka w sytuacji konfliktu i rozstania rodziców oraz odpowiednie działanie. Pomocny jest tu model terapeutyczny wywodzący się z podejścia psychoanalitycznego opisany powyżej.

Dzieci utrzymują rozszczepiony stan umysłu nawet jak powracają pod opiekę rodzica, od którego byli alienowani. Dlatego praca z rodzicem skupia się głównie na nauce umiejętności terapeutycznych oraz zrozumienia zachowań dziecka. Takie dzieci prezentują zachowania podobne do dzieci adopcyjnych lub przebywających w rodzinach zazastępczych, czyli zaburzenia więzi typowe dla dzieci, które doświadczyły zaniedbań i nadużyć. Zauważono, że rodzic, który alienuje, stosuje nadużywający wzór opieki nad dzieckiem, uważając to za normę. Dochodzi wówczas do zamiany ról – dziecko zmuszane jest do dbania o zaspokajanie potrzeb rodzica alienującego. Dziecko staje się powiernikiem czy przyjacielem dla rodzica, i nieświadomie wchodzi w proces odwrócenia ról oraz ulega parentyfikacji. Staje się małym dorosłym.

Wzór relacji, jaki tu występuje, to nie miłość, a rodzaj „przyduszania” psychologicznego dziecka. Rodzic, zamiast zajmować się dzieckiem, jest zaabsorbowany swoimi nierozwiązanymi problemami i nie widzi dziecka. W tej sytuacji umysł dziecka zostaje nasycony nierozwiązanymi problemami rodzica. To narzucanie dziecku uczuć i doświadczeń, które do niego nie należą, podejmowane jest w tak zwanym związku międzypsychicznym i tworzy swoistą interakcję między umysłem rodzica i psychiką wrażliwego dziecka.

Dochodzi do sytuacji, kiedy to dziecko zaprzecza swoim własnym potrzebom. Gdy dziecko wraca do drugiego opiekuna, tego, który był alienowany, narzuca mu pewne zachowania, których rodzic nie rozumie, jest zdziwiony i zaskoczony. Dziecko narzuca swoją pozycję w hierarchii, blokuje opiekę pochodzącą z zewnątrz od rodzica, nie chce jej, ignoruje ją, robi wszystko, by zniechęcić rodzica do siebie, jest pełne złości, jak nastolatek w wieku dojrzewania. Może także dochodzić do fizycznych acting out’ów w stosunku do rodzica i rówieśników, niszczenia rzeczy. Takie dzieci mogą również w ekstremalnej postaci ranić samych siebie, robiąc sobie krzywdę, stosując samouszkodzenia. Jest to podobne do acting out’ów dzieci, które doznawały nadużycia seksualnego lub fizycznego. Dlatego tak ważne jest, by rodzic zrozumiał, co dzieje się z jego dzieckiem. Nauka umiejętności terapeutycznych rodzica polega na uczeniu go jak reagować na takie zachowania dziecka, jak rozpoznawać i zaspokajać jego specyficzne potrzeby po to, by dziecko mogło zintegrować rozszczepiony do tej pory stan umysłu. By dziecko zrozumiało, że rodzic je kocha.

Dzieci są suwerennymi istotami, które mają prawo żyć własnym życiem, ich uwolnienie od toksycznej relacji jest najważniejszym zadaniem wszystkich, którzy pracują w tej przestrzeni. Te dzieci cierpią z powodu przypadkowego uszkodzenia ich umysłu i potrzebują pilnej ochrony. Ważną częścią tej pracy jest radzenie sobie z podziałem i zaprzeczaniem, że dzieci mogą być prześladowane przez przeszłość, o której nie mają wiedzy.

Artykuł powstał na podstawie tekstów i podcastu zamieszczonego na stronie https://karenwoodall.blog/ przez Karen Woodall.
1. Meeting the Needs of Alienated Children Podcast No 2.
2. The Gap Between Theory and Practice: The Child’s Perspective of Parental Alienation

* * * 

Agata Jarzyna – psycholożka z Komitetu Ochrony Praw Dziecka, który jest liderem projektu „Standardy pomocy dziecku w sytuacji rozstania rodziców”; www.StandardyRozstania.pl.