Child grooming – wybrane aspekty ochrony prawnej i profilaktyka

Jednym z zagrożeń, jakie niesie ze sobą cyberprzestrzeń jest child grooming, czyli uwodzenie dzieci przez internet. Zajęcia profilaktyczne na temat cyberświata dają możliwość budowania relacji z dzieckiem w świecie rzeczywistym, co może uchronić dziecko przed skrzywdzeniem. Rzeczywisty świat  daje także narzędzia ochrony prawnej oraz interwencji w sytuacjach doświadczania przez dziecko przemocy.

Rozwój nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, takich jak internet czy telefonia komórkowa, przyniósł wiele dobrego – dał bowiem możliwość komunikowania się na odległość z każdego miejsca na świecie, a także umożliwił łatwy dostęp do wiedzy i informacji. Jednak wraz z rozwojem tych nowoczesnych środków technologicznych oraz ich dostępności wzrasta również natężenie zagrożeń, jakie ze sobą niosą (Aouil, Piwowarska, 2014, s. 161).

Child grooming

Zjawisko uwodzenia dzieci przez internet (child grooming) dostrzeżono już na początku lat dziewięćdziesiątych, a jego skala intensywnie rosła wraz z rozpowszechnianiem się i popularnością serwisów komunikacyjnych oraz społecznościowych, z których korzystają przede wszystkim dzieci i młodzież. Grooming na ogół definiowany jest jako „szczególna kategoria relacji tworzona w internecie między osobami dorosłymi a dziećmi w celu ich uwiedzenia i wykorzystania seksualnego” (Aouil, 2014, s. 201) oraz „jako długotrwały proces prowadzący do stopniowego wprowadzania dziecka w aktywność seksualną przez osobę dorosłą” (Wróbel-Delegacz, 2018, s. 334). Niemniej, pojęcie child groomingu sprowadza się do rozumienia tego zjawiska jako „aktu pedofilskiego polegającego na zjednywaniu sobie dziecka za pośrednictwem sieci teleinformatycznej (np. chat, blog, komunikatory internetowe itp.) celem wytworzenia między dorosłym a dzieckiem kontaktów seksualnych” (Dziembowski, Szostak, 2013, s. 42).

Często child grooming przedstawia się jako efekt zmiany obszaru działania pedofilów z przyszkolnych parków na świat wirtualny. Serwisy umożliwiające komunikację on-line, wszelkiego rodzaju czaty i komunikatory powodują, że osoby zainteresowane wykorzystaniem seksualnym dzieci łatwiej nawiązują kontakt z potencjalnymi ofiarami. Przyczynia się do tego coraz większa popularność takich serwisów wśród dzieci, anonimowość rozmówców i łatwowierność dzieci czy brak świadomości zagrożenia. Intencją dorosłej osoby jest stopniowe wprowadzenie dziecka w aktywność seksualną w celu jego wykorzystania, często już w świecie rzeczywistym (Aouil, 2014, s. 202). Pomimo że grooming nie zawsze kończy się kontaktami „poza światem wirtualnym”, to staje się on źródłem doświadczeń przerastających zdolności adaptacyjne dzieci, dostarczając im wzorców patologicznych zachowań na każdym etapie (Brosch, 2012, s. 173). Komitet Ochrony Praw Dziecka podaje, że w Polsce „co piąta dziewczynka (ok. 20%) i co piętnasty chłopiec (ok. 6%) poniżej 15. roku życia przeżywają jakąś formę nadużycia seksualnego” (za: Lewandowska). Statystyki te są bardzo niepokojące i wskazują, że należy podjąć zdecydowane działania, by przerwać te formy krzywdzenia dzieci. 

Prawa dziecka i ich ochrona

Akty prawa międzynarodowego
Prawa dziecka są odbiciem praw człowieka i podobnie jak one są ustalane w porozumieniach międzynarodowych oraz przez parlamenty poszczególnych państw. Dzieci są najmłodszymi obywatelami kraju, w którym żyją, a więc ich prawa mieszczą się również w prawach przysługujących wszystkim członkom społeczeństwa. Ze względu na niezaradność, niedojrzałość psychiczną, słabość rozwijającego się organizmu dziecko wymaga specjalnej ochrony i specjalnych praw.

Kluczowa w ustalaniu praw dziecka była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 roku. Deklaracja zawiera prawa i wolności osobiste, publiczne, ekonomiczne, kulturalne i oświatowe. W ciągu 70 lat, jakie minęły od jej uchwalenia, przyjęto dziesiątki nowych instrumentów międzynarodowych, tak powszechnych, jak i regionalnych – zwłaszcza w Europie. Rozwój ten w znacznej mierze wypełnił istniejące w Deklaracji luki dotyczące praw osób należących do tzw. grup szczególnego ryzyka, w tym dzieci.

Analiza regulacji prawno-międzynarodowych dotyczących groomingu prowadzi do wniosku, że ta forma krzywdzenia dzieci na tle seksualnym była przez pewien czas bagatelizowana w ramach uniwersalnego oraz lokalnego systemu ochrony i promocji praw człowieka. Wyraźnie brakowało instrumentu odnoszącego się wprost do zjawiska groomingu i nakazującego jego penalizację w ustawodawstwach krajowych. Lukę tę wypełniły dopiero Konwencja Rady Europy z 2007 roku o ochronie dzieci przed ich seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/93/UE z 13 grudnia 2011 roku w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii (Dąbrowska, 2018, s. 122).

Postanowienia Konwencji Rady Europy z 2007 roku o ochronie dzieci przed ich seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych odgrywają ogromną rolę w zapewnieniu ochrony prawnej dziecka przed zjawiskiem groomingu. Przede wszystkim nadają dobru dziecka rangę fundamentalnej wartości, którą powinny kierować się państwa-strony, a także ich organy oraz instytucje publiczne i prywatne we wszelkich działaniach dotyczących dzieci, również tych związanych z przestępstwem groomingu. Ponadto nakładają na państwa-strony obowiązek właściwego zabezpieczenia dziecka przed tym zjawiskiem. 

O międzynarodowym problemie, jakim jest zjawisko groomingu, świadczy również artykuł 23 Konwencji Rady Europy z Lanzarote, w którym zaznaczono: „Każda strona przyjmuje konieczne środki ustawodawcze lub inne w celu zapewniania karalności umyślnego składania dziecku, które nie ukończyło określonego wieku (…), przez osobę dorosłą za pośrednictwem technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych propozycji spotkania w celu popełniania przeciwko dziecku któregokolwiek z przestępstw dotyczących udziału w czynnościach seksualnych z dzieckiem (…), w sytuacji gdy za taką propozycją idą faktyczne działania mające na celu doprowadzenie do takiego spotkania” (Wróbel-Delegacz, 2018, s. 342).

Akty prawa krajowego

Odpowiedzią państwa polskiego na akty prawa międzynarodowego była nowelizacja Kodeksu karnego, która weszła w życie 8 czerwca 2010 roku. Penalizuje ona proceder uwodzenia dzieci w internecie. Od tego momentu już nawet nawiązywanie w sieci kontaktów z dzieckiem, których celem jest
doprowadzenie do spotkania i wykorzystania seksualnego (grooming), jest przestępstwem. Kodeks karny przewiduje za przestępstwo tego typu do dwóch lat pozbawienia wolności (art. 200a § 2) lub nawet do trzech lat pozbawienia wolności, jeśli sprawca wykorzystał np. niewiedzę lub nieświadomość dziecka (art. 200a § 1) (Kudyba, 2015, s. 44).

Analizując ustawowe znamiona czynów z art. 200a kk możemy zauważyć, że przepis ten nie jest bez wad. Wiele wątpliwości wzbudzać może granica wieku ochrony małoletnich przed przestępstwem groomingu, która wynosi 15 lat. Co zatem z osobami małoletnimi powyżej 15. roku życia? Czy można uznać je za ofiary groomingu? Wskazane wydaje się przeprowadzenie badań, dzięki którym „będzie można określić ewentualną potrzebę rozszerzenia zakresu penalizacji czynów w zakresie wspomnianego art. 200a kk” (Dąbrowska, 2018, s. 123).

Na mocy tej nowelizacji ustawa o Policji przewiduje prowadzenie przez tę służbę działań wyprzedzających (m.in. poprzez prowokację) w stosunku do osoby mającej na celu popełnienie przestępstwa wobec małoletniego. Dzięki temu nie musi dojść do wykorzystania seksualnego dziecka w świecie rzeczywistym, aby Policja mogła skutecznie ścigać przestępcę. Jednak jest to również kwestia problematyczna przy założeniu, że czynności prowokacyjne miałyby polegać na próbie kontaktu pedofila za pośrednictwem sieci z funkcjonariuszem udającym dziecko. W świetle prawa karnego
nie stanowi to dowodu popełnienia przestępstwa groomingu, bowiem do znamion czynu należy kontakt z dzieckiem poniżej 15. roku życia, a nie z osobą podszywającą się pod dziecko (Kudyba, 2015, s. 44).

Krajowy mechanizm ochrony dzieci przed cyberprzestępczością na tle seksualnym opiera się na współistnieniu i wzajemnym przenikaniu się różnych systemów. Podstawowym punktem odniesienia jest rodzimy porządek prawny, na który z kolei wpływają systemy: regionalny (europejski) i międzynarodowy. Charakteryzują się one komplementarnością, co oznacza, że polskie inicjatywy mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa dzieci w internecie są uzupełnianie i koordynowane na poziomie ponadkrajowym (Kudyba, 2015, s. 44).

Profilaktyka

Problem uwodzenia dzieci w internecie istnieje, od kiedy tylko upowszechnił się dostęp do sieci. Z jednej strony mamy młodych ludzi szukających przyjaciół za pośrednictwem komunikatorów i serwisów społecznościowych, z drugiej – osoby o skłonnościach pedofilnych, dla których sieć jest doskonałym narzędziem, ogromnie ułatwiającym dostęp do potencjalnych ofiar. Szczególna zatem uwaga nauczycieli, pedagogów, rodziców, a także młodzieży szkolnej powinna być zwrócona na zagrożenia, jakie może przynieść niekontrolowane korzystanie z internetu. Można w tym miejscu postawić pytanie: jaki jest następny krok w ochronie dziecka przed groomingiem?

Sprawne mechanizmy operacyjne, bazujące na odpowiednich regulacjach prawnych, są niewątpliwie bardzo ważnym elementem profilaktyki krzywdzenia dzieci w internecie. Istotniejsza jest jednak profilaktyka uniwersalna, polegająca przede wszystkim na edukacji (Brosch, 2012, s. 178). Działania takie prowadzone są w Polsce przede wszystkim przez organizacje pozarządowe, wśród których wiodącą rolę odgrywa Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę.

Są również realizowane w ramach działalności organów państwowych i współpracy na szczeblu unijnym. Zdecydowana większość przedsięwzięć ma na celu zwalczanie oraz zapobieganie zjawisku groomingu. „Istotna jest zwłaszcza rola Rzecznika Praw Dziecka, bowiem ustawowe kompetencje tego organu pozwalają na podejmowanie różnego rodzaju kroków o charakterze zapobiegawczym, interwencyjnym czy doradczym w zakresie szeroko pojętych kwestii związanych z groomingiem” (Dąbrowska, 2018, s. 125).

Dziecko w sieci intuicyjnie dąży do ochrony siebie, do własnego bezpieczeństwa w wirtualnym świecie, który stał się tożsamy z jego życiem. Zajęcia profilaktyczne na temat cyberświata dają możliwość budowania relacji z dzieckiem w świecie rzeczywistym. A rzeczywisty świat daje narzędzia do interwencji w sytuacjach przemocy m.in. child groomingu.

Podsumowanie

Wraz z ogromnym postępem technologicznym dokonuje się daleko idąca erozja ludzkich wartości. Oglądanie treści pornograficznych czy seksczaty dokonują ogromnego spustoszenia w umysłach nie tylko młodych ludzi. Zauważalna jest również w internecie infantylizacja osób dorosłych. W erze cyfrowej manipulacja, kłamstwa i oszustwa stały się jeszcze bardziej powszechne. Jest to jeden z najszybciej rosnących problemów w obecnym życiu (Górka, 2014). Warto pochylić się nad zdaniem Pam Leo, która zajmuje się rozwojem człowieka i jest autorką wielu książek z zakresu Rodzicielstwa Więzi (ang. Connection Parenting): „Wychowujmy dzieci tak, by nie musiały leczyć się z dzieciństwa”. To my, dorośli kształtujemy młodych ludzi do prawidłowego funkcjonowania w otaczającym ich świecie. To my, dorośli jesteśmy odpowiedzialni za ich rozwój psychiczny, fizyczny, emocjonalny i moralny. Przemoc seksualna w sieci jest jednym z aspektów, na który każdy kto ma kontakt z dzieckiem, powinien być uwrażliwiony, by młody człowiek nie musiał w przyszłości wychodzić z traum dzieciństwa.

________________

Roksana Król – pedagożka, mediatorka, studentka prawa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, autorka kampanii społecznej #bezpiecznyczat dotyczącej profilaktyki przemocy seksualnej w sieci wobec nastolatków.

BIBLIOGRAFIA:

• Aouil B. (2014), Dzieci w Internecie w świetle zjawiska groomingu. Raport zbadań, wyd. Adam Marszałek, Gnieźnieńska Szkoła Wyższa Milenium.
  Aouil B., Piwowarska K. (2014), Cyberprzemoc w życiu młodzieży ponadgimnazjalnej – komunikat z badań, wyd. Adam Marszałek, Gnieźnieńska Szkoła Wyższa Milenium.
• Brosch A. (2012), Oblicza samotności nastolatków w sieci – Child Grooming, „Kognitywistyka i Media w Edukacji” nr 1.
• Dąbrowska M. (2018), Grooming – wybrane aspekty prawnokarne i kryminologiczne, Warszawa: Rzecznik Praw Dziecka.
• Dziembowski R., Szostak R. (2013), Child grooming w świetle polskiego prawa karnego, „Studia Prawnoustrojowe” nr 19.
• Górka M. (2014), Kłamstwa na czatach. Wirtualne zagrożenia a realny problem, „Cyberbezpieczeństwo jako podstawa bezpiecznego państwa i społeczeństwa w XXI wieku”, Warszawa: Wydawnictwo Difin.
• Kudyba K. (2015), Cyberprzestępstwa seksualne na szkodę małoletniego w polskim i amerykańskim porządku prawnym, Warszawa: Rzecznik Praw Dziecka.
• Lewandowska A., Sprawcy przemocy seksualnej wobec dzieci, http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/131-przemoc/1440-sprawcy-przemocy-seksualnej-wobec-dzieci-agnieszka-lewandowska.html [dostęp: 30.04.2021].
• Wróbel-Delegacz W. (2018), Grooming – zagrożenie dla bezpieczeństwa dzieci, „Studia Społeczno-Polityczne” nr 15.