Kompleksowa pomoc rodzinie z problemem przemocy

Aby efekty działań zmierzających do przeciwdziałania przemocy w rodzinie były skuteczne i trwałe, oprócz pomocy skierowanej do osób doświadczających przemocy, powinny także obejmować oddziaływania adresowane do osób, które ją stosują oraz działania edukacyjne i profilaktyczne w tym obszarze, skierowane zarówno do osób dorosłych, jak i dzieci.

Pomoc psychologiczna dla kobiet krzywdzonych
Pomoc psychologiczna dla kobiet doświadczających przemocy obejmuje bardzo szeroką gamę oddziaływań zmierzających do niwelowania przykrych i osiągania pożądanych skutków psychologicznych. Do takich oddziaływań zaliczyć można m.in.: metody interwencyjne, metody edukacyjne i poradnictwo, wsparcie emocjonalne i społeczne, uczenie zachowań na przykład poprzez treningi kompetencji społecznych oraz psychoterapię.

Pomoc takim osobom zmierza do odbudowania bezpieczeństwa i poczucia wewnętrznej mocy. Cele pomocy psychologicznej udzielanej kobietom doświadczającym przemocy w rodzinie koncentrują się na kilku aspektach. Podstawowym celem jest uznanie przemocy za fakt, bez obwiniania się za nią oraz zrozumienie, że konsekwencje przemocy dotyczą także innych osób w rodzinie (np. dzieci). Pomoc ta zmierza także do zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim osobom w rodzinie. Ważna jest też pomoc poszkodowanej kobiecie w dostrzeganiu alternatywnych rozwiązań problemu przemocy oraz pomoc w uznaniu ważności swoich uczuć, myśli i wyborów. Kolejnym ważnym celem jest wspieranie w samodzielnym podejmowaniu decyzji oraz dążeniu do ich realizacji, a także udzielanie wsparcia w przezwyciężeniu skutków przemocy i ponownym nawiązaniu wspierających relacji.

Pomoc i wsparcie dla całej rodziny

Pomoc psychologiczna wszystkim osobom z systemu rodzinnego, które doznały przemocy, koncentruje się przede wszystkim na zapewnieniu im bezpieczeństwa oraz wzmocnieniu sfery ich psychofizycznego i społecznego funkcjonowania. Z kolei do realizacji tych celów służą działania: interwencyjne, psychoedukacyjne, psychoterapeutyczne, poradnictwo oraz udzielanie różnych form wsparcia w zależności od sytuacji i potrzeb.

Działania interwencyjne
Do grupy działań interwencyjnych zaliczane są wszystkie działania zmierzające do takich zmian w systemie rodzinnym, które wpływają na poprawę bezpieczeństwa w rodzinie. W Polsce działania interwencyjne podejmowane są przede wszystkim przez Policję, kuratorów sądowych oraz pracowników pomocy społecznej. Jeżeli w rodzinie są dzieci, w działania te niejednokrotnie włączane są także inne instytucje, takie jak: szkoła lub służby medyczne (lekarz pierwszego kontaktu, pielęgniarka środowiskowa).

Skuteczność pojedynczych działań i interwencji podejmowanych przez przedstawicieli tych służb zależy od wielu czynników. Ważnym aspektem jest odpowiednie przygotowanie wszystkich osób, które w swojej pracy spotykają się z problemem przemocy w rodzinie (policjantów, kuratorów, pracowników socjalnych, asystentów rodziny, nauczycieli, lekarzy, pielęgniarek, członków grup roboczych i zespołów interdyscyplinarnych). Brak znajomości mechanizmów zachodzących w systemie rodzinnym z problemem przemocy, a także pośpiech oraz pochopne działania oparte jedynie na własnej percepcji mogą nie tylko utrudnić lub opóźnić uzyskanie pomocy przez osoby jej potrzebujące, ale również doprowadzić do błędnej oceny sytuacji, w wyniku której sprawca nie poniesie odpowiedzialności, a osoba poszkodowana zostanie obwiniona za to, co się stało, doznając
wtórnej wiktymizacji.

Mimo że działania interwencyjne nie mają charakteru pomocy psychologicznej, od ich efektywności, przebiegu, tempa i jakości w dużym stopniu uzależniony jest dalszy los całej rodziny. Jeżeli w trakcie interwencji (np. policyjnej) kobieta doświadczająca przemocy nie uzyska potrzebnej pomocy, ponieważ jej problemy nie zostaną zauważone lub zostaną zbagatelizowane, może ją to skutecznie zniechęcić do dalszych poszukiwań i sposobów wyjścia z tej trudnej sytuacji.

O skuteczności działań interwencyjnych, oprócz niezbędnej specjalistycznej wiedzy i dobrego przygotowania, decyduje też aspekt współpracy instytucjonalnej. Pomoc rodzinie z problemem przemocy wymaga systemowych działań i wypracowywania wspólnych rozwiązań. Brak skoordynowanego planu postępowania z rodziną, uwzględniającego jej potrzeby, z pewnością nie przyczyni się do rozwiązania problemu przemocy w rodzinie.

Skuteczność działań podejmowanych na rzecz osób pokrzywdzonych przestępstwem przemocy w rodzinie wymaga od specjalistów wiedzy z obszaru psychologii, prawa i zasad działania pomocy społecznej. Oddziaływania psychoedukacyjne wymagają z kolei specjalistycznej, rzetelnej wiedzy na temat samej przemocy. W szczególności wymagana jest znajomość takich zagadnień, jak: definicja agresji, przemocy i złości, rodzaje i formy przemocy, fazy i cykle przemocy, destrukcyjne i konstruktywne sposoby radzenia sobie w sytuacji zagrażającej i trudnej emocjonalnie, poczucie własnej wartości, asertywność, wychowanie i relacje z dziećmi, relacje partnerskie, fazy życia rodziny i kryzysy małżeńskie, mity i stereotypy dotyczące płci, związków i przemocy oraz wielu innych zagadnień. Kompleksowa wiedza z tych obszarów może okazać się niezbędna szczególnie w początkowej fazie pracy z osobą doświadczającą przemocy, kiedy udzielana pokrzywdzonej osobie pomoc ma charakter informacyjny, edukacyjny i doradczy.

Osoby narażone na wieloletnie doświadczanie przemocy domowej mają liczne deficyty dotyczące podejmowania inicjatywy i aktywności na wielu poziomach funkcjonowania społecznego. Ze względu na doświadczenie izolacji społecznej będącej wynikiem działania sprawcy, częściowo lub całkowicie wycofały się z kontaktów społecznych, ich relacje z innymi ludźmi uległy osłabieniu lub zerwaniu. Często takie osoby są słabe lub niepełnosprawne. Wiele z nich to ofiary wtórnego zranienia wynikającego z nieudolności niesienia pomocy polegającej np. na zbagatelizowaniu problemu lub nieudzieleniu należnego wsparcia i zrozumienia albo obwinianiu za powstałą przemoc i obarczaniu odpowiedzialnością za powstałe problemy.

Wsparcie psychologiczne
Doświadczenie przemocy (np. pobicie, poniżanie, molestowanie seksualne, gwałt itp.) może prowadzić do powstawania poważnych zaburzeń utrudniających codzienne funkcjonowanie, takich jak: stres pourazowy czy depresja, które są wynikiem doświadczenia traumy i wykształcenia specyficznych (negatywnych) schematów poznawczych dotyczących postrzegania siebie i obrazu świata. Możliwe jest zapobiegnięcie powstaniu pełnych jego objawów poprzez wczesną interwencję po zdarzeniu traumatycznym. Jak pokazują doświadczenia praktyków, objawy stresu pourazowego znacznie częściej i dotkliwiej doświadczane są przez osoby, wobec których podjęto późną interwencję (po upływie trzech lub więcej miesięcy od momentu krytycznego zdarzenia).

Jeśli objawy traumy utrzymują się przez dłuższy okres, konieczna jest specjalistyczna pomoc psychoterapeutyczna. Psychoterapia (indywidualna i grupowa) znajduje swoje zastosowanie na dalszych, bardziej zaawansowanych etapach pomagania osobom pokrzywdzonym, często po wielu miesiącach oddziaływań interwencyjnych, edukacyjnych i wsparciowych. Należy zaznaczyć, że nie każda osoba pokrzywdzona będzie wymagała terapii. Na przykład, gdy mimo doświadczania przemocy u takiej osoby zdrowe mechanizmy przystosowawcze nie uległy głębokiemu uszkodzeniu, a oddziaływania podstawowe (interwencyjne, edukacyjne, wsparciowe) okazują się wystarczające dla pozytywnej zmiany myślenia i działania. Jeśli doznane traumy przybierają postać chroniczną, terapia może okazać się niezbędna. W psychoterapii osób doświadczających przemocy najlepsze zastosowanie ma podejście integracyjne i eklektyczne, obejmujące podejście humanistyczne i psychodynamiczne oraz poznawczo-behawioralne.

Terapia skutków doświadczanej przemocy polega na przepracowaniu doznanych traum i toksycznych relacji, które przyczyniły się do powstania utrwalonych schematów zachowań aktywnych w ich życiu oraz nabywaniu i doskonaleniu nowych umiejętności intra- i interpersonalnych, np. poprzez emocjonalne przetwarzanie traumatycznych doświadczeń. Użyteczną techniką, dzięki której jest to możliwe, jest metoda przedłużonej ekspozycji prowadząca do emocjonalnego przetworzenia bolesnych wspomnień, które ujawniają się pod postacią nadmiernego pobudzenia, naprężenia, dysocjacji i zaprzeczania, uczucia bezradności, bezruchu i zamrożenia oraz przymusu powtarzania działań, które pierwotnie doprowadziły do traumatyzującego wydarzenia.

Niezwykle ważnym kierunkiem w pracy terapeutycznej z osobami doświadczającymi przemocy wewnątrzrodzinnej jest właściwe umiejscowienie odpowiedzialności za powstałą przemoc i uwolnienie się od przeżywanego poczucia winy.

W terapii problemów wynikających z doznanej przemocy zastosowanie mają także techniki pracy z wykorzystaniem sztuki (drama), a także metody projekcyjne i wyobrażeniowe, do których należą m.in. rysunki i wizualizacja. Metody te umożliwiają wyrażenie własnego doświadczenia poprzez jakiś rodzaj aktywności twórczej, np. poprzez rysunek lub rzeźbę. Wizualizacja jest prostą metodą służącą intencjonalnej zmianie stanu umysłu. Praca z zastosowaniem tej metody pozwala na przywrócenie zdolności do samoregeneracji i powrotu do dobrostanu zarówno na poziomie ciała, jak i psychiki. Osoby po doświadczeniu przemocy odkrywają, że nadal są zdolne do snucia planów i marzeń oraz, że możliwa jest ich ekspresja twórcza i bezpieczne odczuwanie własnego ciała.

Zaprezentowane formy pomocy psychologicznej udzielanej osobom doznającym przemocy w rodzinie mają różnorodny charakter. Jednak zmierzają one do realizacji tych samych podstawowych celów, tj. zapewnienia bezpieczeństwa, usprawnienia funkcjonowania społecznego i przywrócenia dobrostanu psychofizycznego skrzywdzonych osób.

Praca ze wszystkimi osobami w systemie rodzinnym z przemocą w tle
Skuteczne prowadzenie oddziaływań zmierzających do zniwelowania przemocy musi obejmować pracę ze wszystkimi osobami funkcjonującymi w rodzinie, w której ma ona miejsce. Ważnym elementem pracy jest prowadzenie działań skierowanych do poszczególnych osób: ofiar i sprawców, dorosłych i dzieci. Niemniej istotne jest także podejmowanie takich oddziaływań, które obejmą jednocześnie wszystkie osoby z systemu rodzinnego. Podstawowym zadaniem terapeuty rodzinnego jest określenie stopnia gotowości rodziny do wzięcia udziału w leczeniu i przezwyciężenia kryzysu. W tym celu bada on czynniki, takie jak: natura traumatyzującego zdarzenia; sposób definiowania tego zdarzenia przez rodzinę; zasoby, jakie rodzina może uruchomić; występowanie i narastanie czynników stresujących, które doprowadziły do zdarzenia oraz skuteczność jej minionych i aktualnych zdolności do radzenia sobie z trudnościami.

W przypadku przemocy w rodzinie zalecana jest praca z wszystkimi członkami rodziny nad indywidualnymi problemami wynikającymi z pełnienia roli sprawcy lub ofiary przemocy. Zgłoszenie się rodziny do udziału we wspólnej terapii może stanowić wstęp dla tego rozwiązania. Praca specjalisty rodzinnego z problemem przemocy w systemie rodzinnym, zwłaszcza w początkowym etapie, powinna skupiać się na realizacji podstawowego celu, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa wszystkich osób w rodzinie i zatrzymanie przemocy. Dopiero, kiedy cel ten zostanie osiągnięty, możliwe będzie realizowanie innych, wspólnych i indywidualnych celów wszystkich osób z systemu rodzinnego.

Dodatkowe sposoby i formy oddziaływań
Wśród ważnych działań zmierzających do przeciwdziałania problemowi przemocy w rodzinie na pewno trzeba wymienić kampanie społeczne zmierzające do zwiększania świadomości społecznej na temat tego problemu. Informacje, spoty i filmy rozpowszechniane przy użyciu środków masowego przekazu są sposobem motywowania osób dotkniętych przemocą do przełamywania milczenia i szukania pomocy dla siebie i rodziny, a także uwrażliwiania i motywowania innych do reagowania na przemoc.

Niezmiernie ważnym działaniem w tym zakresie jest także prowadzenie stacjonarnych telefonicznych i internetowych punktów konsultacyjno-informacyjnych dla osób z rodzin z problemem przemocy. W ramach działalności takich punktów osoby z nich korzystające mogą uzyskać informacje na temat dostępnych form pomocy dostosowanych do doświadczanych przez siebie problemów.

Do takich form należy pomoc psychologiczna o charakterze indywidualnym i grupowym, a także pomoc medyczna, prawna, socjalna czy finansowa adresowana do osób doświadczających przemocy. Wśród grupowych form pomocy dostępne są grupy wsparcia, terapia grupowa, treningi asertywności i wzmacniania poczucia własnej wartości, a także treningi relaksacji czy zajęcia z samoobrony dla kobiet. Dla pozytywnego kształtowania dobrych relacji w systemie rodzinnym z problemem przemocy, w którym obecne  są dzieci, zalecany jest także udział rodziców w różnych formach oddziaływań zmierzających do podnoszenia kompetencji wychowawczych i eliminowania przemocy wobec dzieci.

Należy przy tym zaznaczyć, że zgodnie z literą prawa, dla zapewnienia bezpieczeństwa osobom pokrzywdzonym, wszelkie oddziaływania wobec osób stosujących przemoc muszą odbywać się w innym miejscu niż te, które adresowane są do osób pokrzywdzonych przestępstwem przemocy.

Jak wynika z powyższego opisu, aby działania zmierzające do realizacji nadrzędnego celu, jakim jest przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, były skuteczne, a ich efekty trwałe, oprócz pomocy skierowanej do osób doświadczających przemocy, powinny także obejmować oddziaływania adresowane do osób, które ją stosują, przy czym ważne jest także prowadzenie działań edukacyjnych i profilaktycznych w tym zakresie oraz uwzględnianie w tych oddziaływaniach zarówno osób dorosłych, jak i dzieci.

_________________________

Wioletta Klimczak – psycholożka, dyrektorka programowa kierunku psychologia, Dolnośląska Szkoła Wyższa, prezeska Stowarzyszenia Psychoedukacji i Terapii „Evolutio”, Wrocław.

Prezentowany tekst stanowi fragment książki autorstwa Wioletty Klimczak, Agnieszki Lewickiej-Zelent i Ewy Trojanowskiej, pt. „Przemoc wobec kobiet z wyższym wykształceniem. Indywidualne studium przypadku”, wydanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w 2020 roku. Publikacja została objęta patronatem przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” IPZ.

BIBLIOGRAFIA:

• Foa, E.B., Hembree, E.A., Rothbaum, B.O. (2014). Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD. Emocjonalne przetwarzanie traumatycznych doświadczeń. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• James, R.K., Gilliland, B.E. (2008). Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne ParpaMedia.
• Jarosz, E. (2017). Dziecka bicie łatwi życie. Czyli o przemocy w wychowaniu w opiniach i relacjach rodziców. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 16(4), 35-54.
• Klimczak, W. (2017). Praca terapeutyczna z problemem przemocy w rodzinie alkoholowej. W: A. Lewicka-Zelent (red.), Przemoc rodzinna: Aspekty psychologiczne, pedagogiczne i prawne (102-113). Warszawa: Wydawnictwo Difin.
• Klimczak, W. (2019). Współuzależnienie. Doświadczenia żon alkoholików w perspektywie biograficznej. Warszawa: Wydawnicto Difin.
• Kluczyńska, S. (2005). Zasady pomocy psychologicznej dla dorosłych ofiar przemocy w rodzinie. W: Przewodnik do realizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (1-9). Warszawa: Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”.
• K. Mudyń (red.), Kryzys. Interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości (28-42). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Konarska, J. (2005). Niepełnosprawność dziecka jako sytuacja kryzysowa w rodzinie. W: D. Kubacka-Jasiecka, Levine, P.A. (2017). Obudźcie tygrysa: Leczenie traumy. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
• Sobolewska-Mellibruda, Z. (2012). Psychoterapia dorosłych dzieci alkoholików. Strategie, procedury i opisy przypadków pracy psychoterapeutycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii Zdrowia PTP.
• Lewicka-Zelent, A., Klimczak, W., Trojanowska, E. (2020). Przemoc w rodzinie wobec kobiet z wyższym wykształceniem. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Rothbaum, B.O., Foa, E.B., Hembree, E.A. (2014). Odzyskaj życie po traumie. Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD. Poradnik pacjenta. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Sztander, W. (1999). Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy. Niebieska Linia nr 5, http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/59-niebieska-linia/395-na-czym-polega-pomaganie--ofiarom-przemocy.html