Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, błędnie określany jako „rozwód kościelny”, „unieważnienie ślubu”, „unieważnienie małżeństwa”, od kilku lat niewątpliwie stanowi najbardziej żywotną kanoniczną procedurę sądową. Jest to związane zarówno z istotną rolą, jaką odgrywa małżeństwo dla katolików, a także z rozpadaniem się związków małżeńskich, które zostały zawarte w kościele.

W artykule przedstawię w ogólnym zarysie charakterystykę procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Zasygnalizuję powody, czyli tzw. tytuły, dla których istnieje możliwość prowadzenia procesu. Zwrócę także uwagę na zagadnienie przemocy w rodzinie, problemów alkoholowych i innego rodzaju zaburzeń w kontekście prowadzenia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Kwestie te nie stanowią same w sobie odrębnych tytułów do prowadzenia procesu, jednak mogą być jedną z podstaw do udowodnienia stosownych przesłanek do „unieważnienia małżeństwa”.

Kiedy małżeństwo jest nieważnie zawarte?
W świetle przepisów prawa kanonicznego kan. 1141 Kodeksu Prawa Kanonicznego (dalej jako: KPK) – Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną władzą ludzką i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci. Małżeństwo, które zostało dopełnione, może być nieważnie zawarte, wówczas uznaje się je za nieistniejące, tak jakby go nie było od samego początku.

W przypadku zaistnienia uzasadnionego przekonania którejś ze stron bądź obojga, że jej małżeństwo zostało nieważnie zawarte, wówczas małżonkowie mają prawo do złożenia skargi o stwierdzenie nieważności małżeństwa do sądu kościelnego. Idea tego procesu polega na poznaniu
prawdy czy małżeństwo zostało zawarte ważnie, czy też nie.

Zgodnie z przepisami zawartymi w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku, możemy wyróżnić trzy główne grupy przesłanek do prowadzenia procesu, są to:

• przeszkody zrywające,
• wady zgody małżeńskiej,
• wady formy kanonicznej.

Przeszkody zrywające
Terminem przeszkody małżeńskie określa się okoliczność, która uniezdalnia daną osobę do zawarcia związku małżeńskiego. Przepisy prawa kanonicznego wskazują na istnienie 12 przeszkód zrywających. Wskazać jednak należy, że procesy prowadzone z tego tytułu należą do rzadkości, albowiem przesłanka ta, jeśli istnieje, zostaje wychwycona na etapie sporządzania protokołu przedślubnego w kancelarii parafialnej. Przeszkodami są: wiek (kan. 1083 § 1 KPK), pokrewieństwo (kan. 1091 § 1 KPK), powinowactwo (kan. 1092 KPK), różna religia (kan. 1086 § 1 KPK), impotencja (kan. 1084 § 1 KPK), węzeł małżeński (kan. 1085 § 1 KPK), uprowadzenia (kan. 1089 KPK), małżonkobójstwa (kan. 1090 § 1 KPK), przyzwoitość publiczna1 (kan. 1093 KPK), pokrewieństwo prawne (kan. 1094 KPK), publiczny wieczysty ślub czystości (kan. 1088 KPK), święcenia (kan. 1087 KPK).

Wady zgody małżeńskiej
Wady zgody małżeńskiej zostały określone w kan. 1095-1107 KPK. Wady zgody małżeńskiej stanowią najczęstszą przyczynę prowadzenia procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Można powiedzieć, że małżeństwo jest umową, a umowa ta dla swej ważności wymaga wyrażenia zgody przez dwie strony. Ponadto, prawo kanoniczne wymaga, aby zgoda małżeńska została wyrażona przez osoby prawnie do tego zdolne, tj. wolne od przeszkód i posiadające zdolność do wyrażenia tej zgody. Dodatkowo konsens małżeński musi zostać wyrażony zgodnie z prawem. Istotne jest zatem to, aby dana osoba miała zdolność do zawarcia małżeństwa i nie występowały okoliczności uniezdalniające ją do ważnego wyrażenia zgody. Nie wszyscy są bowiem zdolni do zawarcia małżeństwa w sposób prawnie skuteczny.

Wśród najczęstszych przyczyn, z których prowadzony jest proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa możemy wymienić: alkoholizm, niedojrzałość emocjonalna, choroby psychiczne, nieodcięta pępowina, nerwice, hazard, narkomania, syndrom DDA, seksoholizm, ciąża. Najczęściej spotykanym tytułem, z którego prowadzony jest proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest kan. 1093 nr 3 KPK „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 3° z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”.

Do wad zgody małżeńskiej należy także tzw. symulacja. Gdy dana osoba na zewnątrz wyraża zgodę małżeńską, jednak wewnętrznie nie chce tego małżeństwa bądź wyklucza któryś z jego istotnych elementów, wówczas mamy do czynienia ze sfałszowanym małżeństwem, zaś przyczyną nieważności małżeństwa jest symulacja zgody małżeńskiej. Symulacja zmierza do oszustwa, ukrycia przed osobami trzecimi rzeczywistej przyczyny zawarcia umowy. Osoba, która dopuszcza się symulacji, celowo nie chce małżeństwa, pomimo że zawiera je zewnętrznie i ma to na celu wprowadzenie w błąd otoczenia. Nadto, osoba dopuszczająca się symulacji ma świadomość tego, co czyni. Pragnie ona nie zawrzeć małżeństwa i jednocześnie jest świadoma niekompatybilności pomiędzy swoimi czynami a tym, co czuje. Osoba symulująca ma świadomość tego, że nie chce ważnego zawarcia małżeństwa, natomiast nie jest niezbędne to, aby taka osoba posiadała wiedzę co do skutków prawnych własnego zachowania.

Symulacja może mieć charakter całkowity, osoba pozytywnym aktem woli wyklucza małżeństwo w ogóle. W tej sytuacji osoba symulująca całkowicie nie chce zawierać małżeństwa, przyjąć ani przekazać praw i obowiązków małżeńskich, zawierając małżeństwo, np. z powodu ciąży, awersji do współmałżonka, miłości do innej osoby, poważnej choroby, niechęci do ślubu w Kościele katolickim, chęci uwolnienia się od przesadnej troski rodziny. Należy również wskazać, że przyczyna symulacji całkowitej powinna być poważna, proporcjonalna do charakteru osoby symulującej, adekwatna, nagląca.

Symulacja częściowa polega natomiast na tym, że dana osoba ma intencję zawarcia małżeństwa, jednakże jednocześnie pozytywnym aktem woli wyklucza jego jakiś istotny element (dobro małżonków, na które składają się: wzajemna pomoc, pożycie seksualne, wierność, jedność duchowa, doskonalenie osobowości, wzajemne uświęcanie, zrodzenie i wychowanie potomstwa) albo przymiot (jedność, nierozerwalność). Wskazać należy, że udowodnienie symulacji w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa, błędnie określanym jako „rozwód kościelny” „unieważnienie ślubu”, „unieważnienie małżeństwa”, jest jedną z trudniejszych rzeczy. Dowodzenie symulacji musi obejmować trzy elementy:
1. Oświadczenie symulującego,
2. Przyczynę symulacji,
3. Okoliczności przedślubne, z okresu zawierania małżeństwa, okoliczności poślubne.

Wśród innych przyczyn, dla których istnieje możliwość prowadzenia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa, możemy wymienić:

Brak wystarczającego używania rozumu, o którym mowa w kan. 1095 KPK – chodzi tu o tego typu przypadki, gdzie używanie rozumu jest konieczne do aktualnego, poczytalnego działania. Brak używania rozumu u osoby dorosłej wiąże się z pewnymi chorobami umysłowymi i psychicznymi, niedorozwojem umysłowym. Pozbawienie kogoś wystarczającego używania rozumu może być spowodowane całkowitym odurzeniem alkoholowym, hipnozą czy utratą przytomności. Przyczyny braku wystarczającego używania rozumu mogą mieć charakter stały, np. osoba jest dotknięta chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym w poważnym stopniu lub przejściowy np. upicie się.

Poważny brak rozeznania oceniającego co do praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych: W myśl kan. 1095 KPK „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 2° mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych”.

Z tego tytułu prowadzony jest proces, gdy dana osoba nie ma rozeznania co do wartości i powagi istotnych praw i obowiązków małżeńskich. Prawa i obowiązki małżeńskie stanowią bowiem przedmiot umowy małżeńskiej. Zatem osoba, która nie zdaje sobie sprawy z przedmiotu umowy, nie może jej ważnie zawrzeć. Jeśli nupturient2 jest na tyle niedojrzały i lekkomyślny, że nie przywiązuje żadnej wagi do tych praw i obowiązków, wówczas małżeństwo będzie nieważne. Nie chodzi tutaj o najwyższy stopień dojrzałości oraz stuprocentową wiedzę na temat praw i obowiązków małżeńskich; do ważności wymagane jest przeciętne rozeznanie przedmiotu i znaczenia obowiązków małżeńskich.

Jakie są istotne obowiązki małżeńskie?
Prawo kanoniczne nie wymienia nam enumeratywnie katalogu istotnych obowiązków małżeńskich. Kodeks prawa kanonicznego nadaje znaczenie obowiązkom małżeńskim w wyniku określenia wymagań, które dotyczą przygotowania do małżeństwa oraz poprzez podanie warunków określających ważne zawarcie małżeństwa. Za „istotny obowiązek” uważa się takie zobowiązanie, które w sposób konieczny wiąże się z istotą zawartego małżeństwa. Trzeba zaznaczyć, że obowiązki małżeńskie muszą charakteryzować się wzajemnością, bowiem małżonkowie mają względem siebie takie same prawa i obowiązki. W doktrynie wskazuje się, że do istotnych obowiązków małżeńskich możemy zaliczyć np.: obowiązek budowania wspólnoty życia małżeńskiego, wierności małżeńskiej, unikania tego, co może rozbić małżeństwo, pożycia intymnego na sposób ludzki, otwartości na zrodzenie i wychowanie potomstwa, pielęgnowania wspólnoty życia małżeńskiego, świadczenia współmałżonkowi pomocy, przyczynienia się do dobra współmałżonka, odpowiedzialności za rodzinę, wychowania religijnego dzieci, dążenie do świętości.

Poważny brak rozeznania oceniającego co do praw i obowiązków małżeńskich nie ma polegać na pełnej nieznajomości wszystkich praw i obowiązków małżeńskich, ale chodzi tu o brak rozeznania co do powagi i znaczenia tych praw i obowiązków.

Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej jest najczęściej przytaczanym tytułem w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa i wiąże się ze swego rodzaju zaburzeniami w sferze natury psychicznej, które istniały już w czasie zawierania związku małżeńskiego. Niezdolność tego rodzaju przejawia się w każdym poważnym zakłóceniu osobowości kandydata, wskutek czego niemożliwym staje się normalne budowanie wspólnoty życia. Do przyczyn niezdolności zalicza się wszelkiego rodzaju patologie i psychopatologie, które zniekształcają osobowość, np. zaburzenia osobowości – psychopatia, poważny stopień niedojrzałości psychicznej, skrajny egoizm, uzależnienie od alkoholu, uzależnienie od narkotyków, uzależnienie od rodziców, a także anomalie psychoseksualne (erotomania, nimfomania) itp., które czynią osobę niezdolną do relacji międzyosobowych.

Podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa z tytułu niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej, wykorzystywana jest opinia biegłego psychologa lub psychiatry, który odpowiednio zakwalifikuje z jaką jednostką chorobową, z jakim zaburzeniem osobowości mamy do czynienia. Trzeba jednak wskazać, że gdy osoba, która ma wewnętrzne przeczucie, że jej małżeństwo zostało nieważnie zawarte, skonsultuje swoją sprawę z prawnikiem kanonistą czy inną osobą posiadającą wiedzę i doświadczenie z zakresu prawa kanonicznego, wówczas doświadczony specjalista potrafi ocenić, czy rzeczywiście występują przesłanki do prowadzenia procesu i czy jest szansa na otrzymanie wyroku pozytywnego, stwierdzającego nieważność małżeństwa.

Kolejnymi przesłankami z tytułu, których istnieje możliwość prowadzenia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa są:

• Minimum wiedzy o małżeństwie. W myśl kan. 1096 § 1 KPK, „do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie. § 2. Po osiągnięciu dojrzałości nie domniemywa się takiej ignorancji”. Omawiany wybór ma podwójny wymiar: wybór konkretnej osoby oraz wybór związku małżeńskiego (chcę zawrzeć małżeństwo z tobą). Należy sobie uświadomić, iż aby dokonać owego wyboru, należy dostatecznie poznać konkretną osobę jako przyszłego współmałżonka, a także małżeństwo jako instytucję, którą pragniemy stworzyć (wiem, czego chcę, chcę poślubić ciebie). Należy zaznaczyć, że wystarczy, aby dana osoba miała minimum wiedzy zgodnej z rzeczywistością co do samego małżeństwa oraz osoby współmałżonka.
• Błąd. W myśl kan. 1097 § 1 KPK, „błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa – błąd co do tożsamości fizycznej lub przymiotu rozciągniętego na osobę”. Kan. 1097 § 2 KPK, „błąd co do przymiotu osoby, chociażby był przyczyną zawarcia małżeństwa, nie powoduje nieważności małżeństwa, chyba że przymiot ten był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony”.
• Podstęp: W myśl kan. 1098 KPK, „kto zawiera małżeństwo, zwiedziony podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przymiotu drugiej strony, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, zawiera je nieważnie”.
• Przymus i bojaźń: W myśl kan. 1103 KPK, „nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo”.
• Małżeństwo warunkowe: W myśl kan. 1102 § 1 KPK, „nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości. § 2. Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przeszłości lub teraźniejszości jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku. § 3. Warunek zaś, o którym w § 2, nie może być godziwie dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca”. Zgodnie z przepisami prawa kanonicznego małżeństwo zawarte pod warunkiem oznacza, że z chwilą jego zawierania postawiony zostaje jakiś element bądź rzeczywistość, od którego zależy zaistnienie kontraktu. Jak zostało wskazane w przywołanym kanonie, małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przyszłości jest nieważne. Jeśli chodzi o warunek dotyczący przeszłości lub teraźniejszości, to ważność małżeństwa jest zależna od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku, tzn. w zależności od tego, czy warunek ten spełnia się czy też nie, w chwili zawierania małżeństwa, np. Zawieram z tobą małżeństwo, jeśli rzeczywiście masz dyplom prawnika, umowa małżeńska jest umową ważnie zawartą lub nie – zależy to od tego, czy dana osoba w chwili zawierania małżeństwa ma dyplom prawnika czy nie ma takiego dyplomu. Warunkami mogą być: chęć zawarcia małżeństwa na próbę, chęć rozwiązania małżeństwa, w sytuacji gdy pierwotnie zawarty związek małżeński okaże się nieszczęśliwy, dopuszczenie rozwodu w przypadku kryzysu. Częstokroć przedmiotowe warunki wyrażane są za pomocą sformułowań, np.: „jeśli życie się nie ułoży”, „jeśli sprawy nie potoczą się dobrze”, „jeśli życie stanie się nie do zniesienia” itp.

Wady formy kanonicznej
Ostatnią grupę przesłanek, dzięki którym może być prowadzony proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, stanowią wady formy kanonicznej. Wady formy kanonicznej dotyczą przeprowadzenia procesu stwierdzającego nieważność małżeństwa zgodnie z prawem. Rozróżniamy formę zwyczajną i nadzwyczajną zawarcia małżeństwa. Trzeba jednak wskazać, że z tego tytułu niezwykle rzadko prowadzone są postępowania przed sądem kościelnym, w związku z powyższym nie będziemy poddawać tego tematu głębszej analizie.

Podsumowanie
W świetle powyższych rozważań warto podkreślić, że nie każde nieudane małżeństwo jest nieważnie zawarte. Niekoniecznie pewnego rodzaju zachowania, tragedie w małżeństwie mają swoje przełożenie w prawie kanonicznym i stanowią przyczyny nieważności małżeństwa. Częstokroć wiążą się one z niewłaściwymi wyborami, późniejszymi trudnościami i brakiem umiejętności ich przezwyciężania, dlatego każdy przypadek wymaga odrębnej analizy. Każde małżeństwo jest inne, każde małżeństwo ma inną historię, częstokroć dla osoby, która nie jest specjalistą prawa kanonicznego w zewnętrznym odbiorze występują przesłanki, które świadczą o nieważności danego małżeństwa, jednak wszystkie fakty należy poddać dokładnej, krytycznej ocenie. Dlatego należy zachęcić, w szczególności osoby, które zostały boleśnie dotknięte niepowodzeniami małżeńskimi, aby zweryfikowały czy małżeństwo, które zostało przez nich zawarte, było małżeństwem ważnym. Bardzo często zdarza się tak, że powodem rozstań małżonków jest zaistnienie jakiegoś poważnego zaburzenia osobowości, co powoduje niemożność podjęcia niełatwego zadania, jakim jest bycie mężem, żoną, ojcem, matką. Z doświadczenia mogę powiedzieć, że warto jest podjąć wysiłek związany z przedłożeniem swojej sprawy na kanwę sądu kościelnego. Dzięki uzyskaniu obiektywnego rozstrzygnięcia w sprawie, osoby będące po rozwodzie cywilnym mogłyby otworzyć sobie możliwości do uregulowania swojej sytuacji życiowej, tj. uczestniczyć w życiu sakramentalnym Kościoła i zawrzeć ważnie kanoniczny związek małżeński.

_________

Magdalena Pietrzyk – adwokatka i prawniczka kanoniczna, członkini Izby Adwokackiej w Warszawie. Założycielka Kancelarii Adwokackiej i Kancelarii Prawa Kanonicznego. Specjalizuje się
w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego. Posiada prawo reprezentowania stron przed trybunałami kościelnymi na terenie całego kraju.

BIBLIOGRAFIA:

Bianchi P. (2018). Kiedy małżeństwo jest nieważne, Kraków.
Gajda P. (2016). Prawo małżeńskie kościoła katolickiego, Tarnów.
Góralski W. (2006). Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa.
Glinkowski B., Symulacja całkowita zgody małżeńskiej w orzecznictwie Roty Rzymskiej (1965-1995)
Kodeks Prawa Kanonicznego (KPK) (2011)., Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa.
Krajczyński J. (2015). Proces małżeński według motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, Płock.
Leszczyński G. (2007). Istotny element małżeństwa jako przedmiot symulacji częściowej (kan. 1101 § 2 KPK), „Ius Matrimoniale”, t. XII, nr 18.
Pastuszko M. (1982). Całkowita symulacja małżeńska, Warszawa.