Ciężkie zaburzenia przywiązania u dzieci z rodzin adopcyjnych i zastępczych

U dzieci, które miały we wczesnym dzieciństwie wyjątkowo bolesne doświadczenia związane z przemocą, w tym z wykorzystaniem seksualnym, oddzieleniem od rodzica, skrajnym zaniedbywaniem, może się wykształcić zdezorganizowany styl przywiązania lub RAD, co w praktyce w zasadzie uniemożliwia dobrą adaptację do życia w społeczeństwie.

Kontynuując temat zaburzeń przywiązania u dzieci z rodzin adopcyjnych i zastępczych, w artykule przedstawię istotę ciężkich zaburzeń przywiązania u dzieci. W poprzednim artykule (1) pokazałam różnorodność polskiego systemu pieczy zastępczej, przedstawiłam trudności, z jakimi zmagają się biologiczni rodzice dzieci wychowujących się poza rodzinami naturalnymi oraz wyjaśniłam wpływ tych problemów na rozwój mózgu dziecka w pierwszych latach jego życia. Okres intensywnego kształtowania stylu przywiązania przypada na pierwsze lata życia. Niezwykle ważne jest wszystko to, co spotyka dziecko po urodzeniu, czyli w momencie, gdy jest najbardziej bezbronne. W zależności od postawy, jaką przyjmie opiekun dziecka, kształtuje ono określony styl przywiązania – bezpieczny, lękowy bądź ambiwalentny. O tych tzw. zorganizowanych stylach przywiązania pisałam szerzej w poprzednim artykule. Współcześni naukowcy mówią jeszcze o rzadko występującym stylu zdezorganizowanym.

Zdezorganizowany styl przywiązania – skąd się bierze i czym charakteryzuje?
O zdezorganizowanym stylu przywiązania pisała również Mary Ainsworth, jedna z głównych twórczyń teorii przywiązania, działająca intensywnie w połowie poprzedniego wieku. Opisała ona takie zachowania dzieci, których nie można zakwalifikować do żadnego z powyższych rodzajów więzi. Świadczą one o dezorganizacji stylu przywiązania, do której dochodzi, kiedy opiekun jest przerażający, niebezpieczny, budzi w dziecku silny strach. Dziecko potrzebuje opiekuna, aby przeżyć, jednak równocześnie jego obecność wzbudza w nim przerażenie.

Teresa Jadczak-Szumiło (2017), psycholożka zajmująca się m.in. terapią zaburzeń przywiązania, pomagająca rodzicom w rekonstrukcji bezpiecznego stylu przywiązania u ich dzieci, tak w swojej książce pt.: Zrozumieć, by chronić. Problemy psychologiczne dzieci adopcyjnych i w rodzinach zastępczych opisała proces dezorganizacji stylu przywiązania:

• Interakcje z figurą przywiązania wzbudzają intensywny stres.
• Z uwagi na dziwne zachowanie rodzica dziecko odczuwa lęk.
• Każdy rodzaj lęku – w tym lęk przed opiekunem – włącza system przywiązania u dziecka.
• Uruchomiony system przywiązania sprawia, że dziecko pragnie bliskości i dąży do opiekuna. Zbliżenie do opiekuna nie zmniejsza napięcia, lecz je wzmaga. To z kolei powstrzymuje dziecko przed dalszym dążeniem do bliskości i w rezultacie stale zmaga się z niezaspokojonymi potrzebami emocjonalnymi.

W praktyce psychoterapeutycznej dzieci ze zdezorganizowanym stylem przywiązania pojawiają się rzadko. Pochodzą one głównie z rodzin, w których dochodziło do wykorzystywania seksualnego, fizycznej przemocy, skrajnego zaniedbywania bądź całkowitej nieobecności osoby, do której dziecko mogłoby się przywiązać. Zdezorganizowany styl przywiązania powstaje, kiedy to opiekun, który powinien nieść ukojenie, jest największym źródłem lęku. Wykształcają go dzieci najbardziej skrzywdzone. Bardzo dobrze opisują to specjaliści Fundacji Zielone Wzgórze w artykule pt.: Kocham cię i nienawidzę – przywiązanie zdezorganizowane: „Dziecko jest zdezorientowane. Poszukuje bezpiecznej przystani… ale okazuje się ona »jaskinią zbójców«”.

Między dzieckiem prezentującym zorganizowany wzorzec przywiązania (nawet poza-bezpieczny, czyli lękowy i ambiwalentny) a dzieckiem ze zdezorganizowanym stylem przywiązania istnieje duża różnica, mimo iż zauważalne zachowania dziecka wydają się należeć do którejś ze zorganizowanych kategorii. W rzeczywistości jednak dzieci przywiązane w sposób lękowy bądź ambiwalentny wykształcają spójny i zorganizowany sposób zapewniania sobie zaspokojenia potrzeb przez opiekuna. Strategie te wielokrotnie są przez nie powtarzane, a obraz opiekuna jest względnie spójny. Dziecko przywiązane w sposób zdezorganizowany nie potrafi stworzyć w swojej głowie spójnego obrazu opiekuna, ponieważ jest on całkowicie nieprzewidywalny oraz budzi przerażenie. W efekcie dziecko nie jest też w stanie wypracować spójnych sposobów reagowania na opiekuna, które mogłoby powtarzać wielokrotnie.

Co czuje i jak zachowuje się dziecko, którego styl przywiązania jest zdezorganizowany?
W związku z tym, że opiekun nie reaguje na potrzeby dziecka w sposób choćby odrobinę przewidywalny (jak ma to miejsce w przypadku opiekunów dzieci przywiązanych w sposób bezpieczny, lękowy bądź ambiwalentny), dziecko również nie wykształca spójnego sposobu reagowania na obecność opiekuna. Zachowania dziecka są więc chaotyczne i niezrozumiałe dla obserwatorów. Wydaje się ono całkowicie zdezorientowane, poszukuje bliskości opiekuna w sposób nieadekwatny do sytuacji.

Dzieci posiadające zdezorganizowany styl przywiązania doświadczają dystresu. Jest to stres nieprzyjemny, szkodliwy, powodujący cierpienie oraz dezintegracje psychiczną. Dystres jest przeciwieństwem eustresu, czyli stresu korzystnego, mobilizującego do działania. Doświadczanie go przez dzieci powoduje wiele szkód. M.in. dochodzi do nieprawidłowego zaprogramowania osi adrenalinowo-kortyzolowej HPA, o czym pisałam w poprzednim artykule. Oś ta odgrywa dużą rolę w procesach adaptacji oraz w reakcjach organizmu na stres, a także w regulowaniu emocji i samopoczucia. Z uwagi na duże wyrzuty kortyzolu i adrenaliny dzieci te mają obniżoną odporność. Może również dojść do  nieprawidłowego ukształtowania osi wzgórzowo-przysadkowej, co może doprowadzić do chaosu sensorycznego, niedoczucia, stanów dysocjacji.

Dziecko ze zdezorganizowanym stylem przywiązania pokazuje zachowania o charakterze przywiązaniowym (czyli poszukuje bliskości), jednak następnie wycofuje się, zastyga, demonstruje zachowania przeciwstawne, źle ukierunkowane. Pojawiają się stereotypie (powtarzające się, niefunkcjonalne ruchy), lęk i dezorientacja. Takie dziecko nie potrafi regulować własnych emocji. Występują u niego napady szału, chroniczny stan pobudzenia oraz duże problemy z zachowaniem i skupieniem uwagi. Dziecko usilnie stara się kontrolować dorosłego, aby rozwiązać swój wewnętrzny konflikt między potrzebą bliskości opiekuna a strachem przed nim. Stan pobudzenia i bycia ciągle „w oczekiwaniu” jest związany z tym, że dziecko nie jest w stanie przewidzieć zagrożenia. Może ono wystąpić w każdej chwili. Ta świadomość bardzo silnie rozregulowuje jego emocje.

Opiekun dziecka ze zdezorganizowanym stylem przywiązania nie ma jednej strategii wychowawczej. Stosuje zaś wiele różnych metod w chaotyczny sposób. Jest to często związane z przyjmowaniem przez niego narkotyków czy chorobą psychiczną. W związku z tym dziecko przejawia niewielką zdolność do radzenia sobie. W chaotyczny sposób stosuje różne strategie charakterystyczne dla stylu lękowego bądź ambiwalentnego. Dziecko jest w stałym lęku, ciągle wypatrując zagrożenia. Wykazuje nadmierną pobudliwość, otępienie, strach, złość i agresję. Nie potrafi również radzić sobie z rozłąką, co sprawia, że stale odczuwa potrzebę ukojenia. Odczuwany strach jest niezwykle silny. Dziecko, aby sobie z nim poradzić, doświadcza zahamowania emocjonalnego. Nie reaguje adekwatnie na ból, a także zdarzają mu się niespodziewane wybuchy złości.

Reaktywne Zaburzenia Przywiązania (RAD)
Reaktywne Zaburzenia Przywiązania (RAD) to określenie ciężkich i dość rzadkich zaburzeń, do których dochodzi z powodu braku kształtowania się przywiązania we wczesnych etapach życia dziecka. Dziecko bowiem nie potrafi samo regulować swoich emocji – potrzebuje do tego czułego i odpowiednio reagującego dorosłego. Jeśli go nie ma, może dojść do wielu różnych zaburzeń rozwojowych, w tym do RAD-u.

RAD pojawia się jako skutek ciężkich zaniedbań, nagłej separacji od rodzica w wieku od sześciu miesięcy do trzech lat, częstych zmian opiekunów, przemocy. RAD jest czymś innym niż style przywiązania. Zaburzenie to oznacza brak selektywnego przywiązania. Na szczęście większość powyższych sytuacji życiowych nie będzie powodowała powstawania RAD-u, lecz wpłynie na kształtowanie pozabezpiecznych stylów przywiązania. Dają one bowiem o wiele większe szanse na prowadzenie przez dziecko udanego życia niż RAD.

RAD jest trudny do zdiagnozowania, ponieważ przypomina wiele innych zaburzeń zachowania, np. zaburzenia lękowe, opozycyjno-buntownicze, zespół stresu pourazowego, fobię społeczną. Niekiedy może być mylony z autyzmem, niektórymi chorobami genetycznymi, zaburzeniami rozwojowymi. Wg klasyfikacji DSM-V, aby stwierdzić RAD, musi występować poważnie zaburzony wzorzec tworzenia relacji z innymi ludźmi, możliwy do zaobserwowania przed piątym rokiem życia. Obserwowalne dysfunkcje w zachowaniach społecznych nie mogą być spowodowane opóźnieniem rozwojowym lub zaburzeniami rozwojowymi.

Dziecko z RAD nie poszukuje bliskości z innymi osobami – jest to istota jego problemu. Ponadto może przejawiać następujące zachowania:

• zachowania opozycyjne,
• często występujący intensywny gniew,
• wybuchy agresji,
• świadome manipulacje,
• podejmowanie działań destrukcyjnych względem siebie i innych osób,
• brak wyrzutów sumienia, moralności,
• fascynacja ogniem i krwią,
• niszczenie przedmiotów – własnych i cudzych,
• brutalność względem zwierząt,
• gromadzenie żywności,
• stosowanie przemocy.

Jak pisze Chris Taylor, psycholog i terapeuta mający wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą, która doświadczyła traumatycznych wydarzeń we wczesnych etapach swojego życia, w książce pt.: Zaburzenia przywiązania u dzieci i młodzieży, reaktywne zaburzenia przywiązania mogą występować w dwóch formach: zahamowanej i niehamowanej. Kiedy dziecko cierpi na RAD w formie zahamowanej, nie potrafi wchodzić w interakcje społeczne ani reagować na nie w odpowiedni sposób. Jego zachowania społeczne są zahamowane, pełne czujności, nieufności i ambiwalencji. Przy występowaniu niehamowanej formy RAD-u możemy natomiast obserwować bezkrytyczną towarzyskość oraz brak jakiejkolwiek wybiórczości przy tworzeniu relacji z innymi. Wydaje się, że takie dziecko wszystkich wokół traktuje jak najlepszych przyjaciół.

Dorośli ze zdezorganizowanym stylem przywiązania i z RAD
Warto pamiętać, że zarówno zdezorganizowany styl przywiązania, jak i RAD występują niezwykle rzadko. Nawet w przypadku dzieci wychowujących się w instytucjonalnych placówkach, jak i dzieci zaniedbywanych, najczęściej dochodzi do powstawania innych stylów przywiązania.

Dzieci przywiązane w sposób zdezorganizowany najczęściej stają się dorosłymi, którzy również wykazują wzorzec zdezorganizowany. Są to dorośli niestabilni emocjonalnie, niepotrafiący zaspokajać potrzeb własnych dzieci. Styl zdezorganizowany przekłada się na to, że dziecko staje się kontrolujące i takim też jest w przyszłości dorosłym. Niektóre dzieci z tym stylem przywiązania nie wykształcają w okresie swojego dzieciństwa żadnej strategii poszukiwania bliskości. Inne zaś po pewnym czasie zamieniają się na role ze swoim opiekunem. Zaczynają się wobec niego zachowywać wrogo, władczo i agresywnie. Pragnąc zmusić go do uległości, posługują się poniżaniem i przemocą. W podobny sposób budują relacje w dorosłym życiu.

Osoby dorosłe ze dezorganizowanym stylem przywiązania mogą doświadczać dysocjacji, uczucia zdezorientowania w relacjach z innymi, nie posiadają żadnych skutecznych strategii w radzeniu sobie ze stresem, nigdy nie odnajdują swojego prawdziwego JA, wchodzą w relacje jedynie poprzez stosowanie przemocy, odczuwają przerażenie w sytuacjach bliskości z innymi ludźmi.

Podobnie RAD – jeśli w okresie dzieciństwa nie zostały wprowadzone skuteczne oddziaływania psychologiczne i pedagogiczne – będzie towarzyszył dziecku również w dorosłości. W rezultacie dziecko nie będzie umiało nawiązywać relacji o charakterze przyjacielskim czy partnerskim, ponieważ nie będzie potrafiło odczuwać i odpowiednio okazywać empatii, zaufania, wyrzutów sumienia czy współczucia. W relacjach z innymi będzie zaś wykorzystywać strategie poznane w dzieciństwie – kłamstwa, manipulacje, brak osobistej odpowiedzialności. Ponadto osoby z RAD postrzegają innych jako niegodnych zaufania, wolą działać w pojedynkę, mają przekonanie o swojej wyjątkowości, wchodzą w wiele krótkotrwałych związków, wykazują wyjątkową zaborczość, nie są w stanie zrozumieć innych osób i często nie potrafią przestrzegać obowiązujących norm.

Podsumowanie
Jeśli u dziecka dochodzi do powstania zdezorganizowanego stylu przywiązania bądź pojawia się RAD, oznacza to, że doświadczyło ono wyjątkowo bolesnych przeżyć. Niestety symptomy te dają małe szanse na dobrą adaptację do życia w społeczeństwie. Mimo że epidemiologia RAD jest słabo zbadana, wiemy jednak, że zaburzenie to nie pojawia się zbyt często. Wiedza o jego istnieniu pozwala nam natomiast uświadomić sobie, jak istotne dla całego życia dziecka jest stworzenie z nim prawidłowej, pełnej miłości, więzi.

BIBLIOGRAFIA:

• Jadczak-Szumiło T. (2017). Zrozumieć, by chronić. Problemy psychologiczne dzieci adopcyjnych i w rodzinach zastępczych, Warszawa.
• Taylor Ch. (2016). Zaburzenia przywiązania u dzieci i młodzieży. Poradnik dla terapeutów, opiekunów i pedagogów, GWP, Sopot.

_______

Maria Engler – pedagożka, absolwentka studiów na kierunku Nauki o Rodzinie ze specjalizacją Poradnictwo i Terapia Małżeństwa i Rodziny na Uniwersytecie Szczecińskim. Autorka książek dla dzieci i artykułów o tematyce psychologiczno-pedagogicznej, Szczecin.

Inne z kategorii

Psychoterapeuta a ujawnienie wykorzystywania seksualnego

10.08.2023

Pomaganie osobom wykorzystywanym seksualnie kojarzy się wielu profesjonalistom z odczuciem olbrzymiego...

czytaj dalej

Przemoc w szkole. W jaki sposób interweniować i zapobiegać obojętności wobec krzywdzenia

29.06.2023

Mimo dużej dostępności programów profilaktycznych, przemoc w środowisku szkolnym nadal stanowi ogromny...

czytaj dalej