Gdy schematy budzą się z uśpienia

Wczesne nieadaptacyjne schematy są wspomnieniami rozsianymi w różnych częściach naszego mózgu. Pozostają uśpione, póki jakiś bodziec nie doprowadzi do aktywacji któregoś
z elementów sieci wspomnień składających się na schemat. „Obudzony” schemat wytrąca nas z dotychczasowego dobrostanu psychicznego i błyskawicznie zmienia perspektywę i 
wyłącza trzeźwe myślenie.

Terapia schematu liczy sobie już przeszło ćwierć wieku. Nie były to lata stagnacji. Wprost przeciwnie – przez cały ten czas rozwijano model teoretyczny oraz badano jej skuteczność w leczeniu różnego rodzaju problemów. W jej początkach główny akcent kładziono na wczesne nieadaptacyjne schematy (stąd jej nazwa). To w nich upatrywano źródeł problemów i to ich modyfikacja była warunkiem niezbędnym do osiągnięcia głównego celu każdej terapii prowadzonej w tym modelu: nauczenia klienta zaspokajania swych potrzeb emocjonalnych w zdrowy, wolny od przesady i nieraniący dla innych sposób. W którymś momencie jej rozwoju nastąpiła jednak wyraźna zmiana:schematy zeszły ze sceny, a centralne miejsce w tej koncepcji zajęły tak zwane tryby schematów. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie koncepcji trybów schematów.

Kluczowe pojęcia terapii schematu

Terapia schematu przedstawia model rozwoju i utrzymywania się problemów natury psychicznej, w którym pojawiają się trzy kluczowe pojęcia:

• potrzeby emocjonalne.
•  wczesne nieadaptacyjne schematy,
•  tryby schematów.
  Zacznijmy od ich wyjaśnienia.

Potrzeby emocjonalne

Potrzeby emocjonalne są w naszym rozwoju równie ważne, jak potrzeby fizjologiczne. Różnimy się między sobą intensywnością poszczególnych potrzeb, ale nie samym faktem ich występowania. Zarówno potrzeby fizjologiczne, jak i emocjonalne możemy rozumieć jako rozdźwięk między stanem bieżącym a stanem pożądanym. Silniejsza potrzeba to silniejszy rozdźwięk i wynikająca z niego motywacja do działania nakierowanego na zaspokojenie potrzeby (wystarczy pomyśleć o niewielkim głodzie i o bolesnym uczuciu ssania w żołądku po wielu godzinach bez posiłku). Podczas gdy zaspokojenie potrzeb fizjologicznych pozwala nam osiągnąć stan fizycznego dobrostanu, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych zapewnia dobrostan psychiczny. Jeffrey Young wymienia pięć podstawowych potrzeb emocjonalnych (Young i wsp., 2014):

• bezpiecznego przywiązania (które obejmuje bezpieczeństwo, opiekę, troskę i akceptację),
• autonomii, kompetencji i poczucia tożsamości,
• wolności wyrażania prawdziwych uczuć i potrzeb,
• spontaniczności i zabawy,
• realistycznych granic.

W pierwszych latach życia to inni ludzie stanowią dla nas źródło zaspokajania potrzeb. W interakcjach z opiekunami dziecko może osiągnąć nie tylko zaspokojenie potrzeb, ale również nabyć wiedzę pozwalającą na trafniejsze rozpoznanie potrzeb (własnych i cudzych) oraz nauczyć się sposobów ich zaspokajania. W ten sposób dziecko może rozwijać zarówno zdrowe sposoby radzenia sobie z zaspokojeniem poszczególnych potrzeb, jak i nabyć niezdrowe odruchy. Stałość i przewidywalność sprzyja nabywaniu zdrowego punktuodniesienia. Chaos i niestabilność – odwrotnie.

Wczesne nieadaptacyjne schematy

Wczesne nieadaptacyjne schematy stanowią psychologiczny zapis tych sytuacji, w których dziecko nie było w stanie uzyskać w swoim środowisku zdrowego zaspokojenia potrzeb emocjonalnych. Przy powtarzającej się frustracji którejś z potrzeb w umyśle dziecka zapisuje się schemat odzwierciedlający ten stan. W skład takiego schematu wchodzą trzy kategorie elementów:

• Treści poznawcze – czyli przekonania, myśli i wiedza odzwierciedlająca doświadczenia leżące u podłoża schematu (np. „moje potrzeby są nieważne”, „nikt się o mnie nie troszczy”),
• Emocje – powiązane z odczuwaną wskutek niezaspokojenia potrzeb frustracją (złość, wstyd, lęk, zazdrość itp.),
• Reakcje fizjologiczne – będące zapisem reakcji ciała w momentach kształtowania się schematu (np. przyspieszone bicie serca, uczucie ciężaru w klatce piersiowej, ściskanie w żołądku). 

W zależności od częstości i siły powtarzających się doświadczeń frustracji potrzeb, schematy mogą cechować się różną siłą i rozległością. Im silniejsze były emocje w momentach kształtowania się schematu, tym większą siłę m schemat w późniejszym życiu. Im częściej i w większej liczbie sytuacji powtarzały się doświadczenia będące podstawami schematu, tym większa jest rozległość schematu. W swej istocie wczesne nieadaptacyjne schematy są wspomnieniami rozsianymi w różnych częściach naszego mózgu. Pozostają uśpione, póki jakiś bodziec nie doprowadzi do aktywacji któregoś z elementów sieci wspomnień składających się na schemat. „Obudzony” schemat wraz z aktywacją kolejnych sieci składowych dostarcza:

• Rozumienia sytuacji – zwykle w dużej części nietrafnego, ponieważ na bieżące doświadczenie nakładają się stare, pochodzące z dzieciństwa próby wyjaśnienia
• Emocjonalnego „echa” – schematy kształtują się w sytuacjach, w których emocje dziecka nie znajdują ukojenia, a zwykle ma miejsce ich eskalacja (np. rodzic krzyczący na bezradne dziecko nie tylko nie pomaga mu poradzić sobie z bezradnością, ale jeszcze wzbudza w nim strach i wstyd). Zwykle wraz z aktywacją schematu czujemy falę silnych  emocji.
• Idących w parze z emocjami reakcji ciała – np. czerwieniejących się policzków, uderzenia adrenaliny itp.

Sposób działania schematów najłatwiej zrozumieć, myśląc o nich jak o pewnej podatności , którą w sobie nosimy. Póki coś tej podatności nie wyzwoli, póty jesteśmy w stanie zachować względny dobrostan. Aktywacja schematu wytrąca nas z tego dobrostanu. Moment aktywacji schematu to moment zalania nieadekwatnymi przekonaniami,
silnymi emocjami i wyraźnymi reakcjami ciała. Budzący się schemat błyskawicznie zmienia perspektywę i wyłącza trzeźwe myślenie. 

Tryby schematów

Obudzony schemat „teleportuje nas” w naszej intrapsychicznej rzeczywistości do czasów i doświadczeń kształtowania się schematów. Tryby schematów są stanami,w jakie przełączamy się w chwilach aktywacji schematów. Tryb może zawierać jeden bądź kilka aktywnych w danej chwili schematów oraz powiązane z nimi zachowanie.
Wyróżniamy trzy grupy nieadaptacyjnych trybów:

• Tryby dziecięce – to zapis psychicznych stanów dziecka, jakich doświadczaliśmy w momencie kształtowania się schematów. W ich obrębie możemy wyróżnić trybym Dziecka Wrażliwego (gdy dominują „wrażliwe” uczucia, jak: lęk, wstyd, poczucie osamotnienia) oraz tryby Dziecka Złoszczącego się i Impulsywnego (gdy dominuje złość, wściekłość, upór czy brak dyscypliny). Obie te grupy charakteryzują się silnymi emocjami oraz dziecięcą perspektywą czasową: gdy są aktywne,istnieje tylko tu i teraz. Teraz się boję i ten strach nigdy nie minie. Teraz się wstydzę i to się nigdy nie skończy. Teraz jestem zły i natychmiast uwolnię z siebie tę złość. Teraz czegoś pragnę i natychmiast muszę to dostać. To właśnie charakterystyka trybów dziecięcych.
• Uwewnętrznione tryby rodzicielskie – to zapis nieprzyjaznych reakcji otoczenia na emocje i potrzeby dziecka. Często pochodzą od rodziców (stąd ich nazwa), ale może się w nich zawierać również wpływ innych osób, które reagowały wrogo na dziecko (wyśmiewające starsze rodzeństwo, prześladujący rówieśnicy, surowy i karzący nauczyciel itp.). W obrębie trybów rodzicielskich wyróżniamy tryb Karzącego Rodzica („jesteś do niczego”, „ciebie się nie da kochać”, „ty debilu”), tryb Krytycznego/Wymagającego Rodzica („za mało się starasz”, „dlaczego tylko czwórka?”, „w ten sposób niczego nie osiągniesz”) oraz tryb Rodzica Wzbudzającego Poczucie Winy („przez ciebie mam same problemy”, „ja już naprawdę nie mam do ciebie siły”).
• Tryby radzenia sobie nazywane inaczej trybami Obrońcy – są utrwalonymi sposobami radzenia sobie, które miały ochronić dziecko przed wrogimi reakcjami otoczenia i/lub zapewnić zaspokojenie potrzeb. Dzielimy je na trzy grupy: tryby oparte na unikaniu (których zadaniem jest ochrona przed aktywacją schematów i powiązanych z nimi emocji), tryb poddania się (tzw. tryb Uległego Poddanego, w którym w imię zachowania relacji rezygnuję z wyrażania swoich potrzeb, godząc się nawet na przemoc) oraz tryby oparte na nadmiernej kompensacji (które mają na celu aktywne wywalczenie sobie zaspokojenia własnych potrzeb poprzez wyolbrzymianie własnego znaczenia, oszustwa i manipulację, bezpośredni atak czy działania nakierowane na uzyskanie aprobaty).

Oprócz trybów opisanych powyżej w terapii schematu mówimy o dwóch adaptacyjnych trybach, które są poszukiwane i wzmacniane w procesie terapeutycznym. Te tryby to:

• Zdrowy Dorosły – czyli ta część naszej psychiki,
  w której jesteśmy w stanie zachować zdrową równowagę między zaspokojeniem własnych potrzeb a realizowaniem wyznawanych przez nas wartości oraz dbaniem o ważne dla nas relacje.
• Szczęśliwe Dziecko – czyli tryb, w którym – mając zaspokojone ważne dla nas potrzeby – jesteśmy w stanie bawić się i czerpać radość z otaczającego nas świata.

Interakcje między trybami

Za każdym razem, gdy brakuje nam zasobów do funkcjonowania w trybie Zdrowego Dorosłego bądź gdy budzące się schematy wytrącają nas z tego trybu, następuje przełączenie się w nieadaptacyjne tryby. Proporcja czasu spędzanego w poszczególnych trybach może być traktowana jako miara naszego zdrowia psychicznego: im zdrowszą jesteśmy jednostką, tym częściej będziemy funkcjonować w trybie Zdrowego Dorosłego. Im więcej mamy w sobie bolesnych schematów, tym częściej będziemy funkcjonować w którymś z nieadaptacyjnych trybów (1) . Wtedy funkcję Zdrowego Dorosłego przejmuje któryś z Obrońców – stara się ochronić Wewnętrzne Dziecko i zadowolić
bądź uciszyć Uwewnętrznionego Rodzica. Interakcje między trybami to odgrywanie na wewnętrznej scenie wydarzeń z naszej przeszłości: Wewnętrzne Dziecko przeżywa to, co zazwyczaj przeżywaliśmy w przeszłości. Uwewnętrzniony Rodzic odpowiada w taki sposób, z jakim zwykle stykaliśmy się w naszej historii. Obrońca zaś stara się trzymać obie
te części w ciszy i zaspokajać nasze potrzeby emocjonalne w taki sposób, który kiedyś najlepiej się sprawdzał. Nawet jeśli teraz przynosi to więcej szkód niż pożytku…

Co daje model trybów?

Spojrzenie na funkcjonowanie człowieka przez pryzmat trybów schematów bardzo upraszcza obraz sytuacji danej osoby. Umiejętność rozpoznawania trybów pozwala spojrzeć na różne zachowania jako na wynik uczenia się. Taka zmiana perspektywy daje zupełnie inne spojrzenie na problemy: skoro można było się czegoś nauczyć, to możliwe jest również oduczenie się tego. Ponadto trafne rozpoznanie trybu jest konkretną wskazówką do tego, co zdrowego można zrobić w danej sytuacji. Tak więc, jeśli rozpoznaję u siebie:

• Tryb Wewnętrznego Dziecka – to sygnał, że w pierwszej kolejności potrzebuję rozpoznać moje potrzeby i poszukać zdrowego sposobu ich zaspokojenia
• Tryb Uwewnętrznionego Rodzica – to znak, że potrzebuję dać odpór krytycznemu, wymagającemu bądź raniącemu wewnętrznemu głosowi, który uniemożliwia mi zdrowe zaspokojenie potrzeb.
• Tryb Obrońcy – to informacja, że w mierzeniu się z daną sytuacją brakuje mi zdrowych narzędzi do zadbania o swoje potrzeby i pozostania w równowadze. Być może brak mi jakichś umiejętności, które potrzebuję zdobyć. A być może gdzieś głębiej rozgrywa się we mnie jakaś walka między Dzieckiem a Rodzicem. To pomoże mi ukierunkować działania.

Podsumowanie

Przyswojenie idei trybów daje pewną ramę pojęciową do rozumienia ludzkich zachowań. Pozwala też wyciągać trafniejsze wnioski nie tylko na temat widocznych przejawów ludzkiego reagowania, ale również na temat ukrytych głębiej motywów. Na naszym rynku wydawniczym są obecnie dostępne dwie pozycje pozwalające lepiej zrozumieć koncepcję trybów schematów oraz dające narzędzia pomocne w rozpoznawaniu i modyfikacji trybów. Są to:

• Terapia schematów w praktyce autorstwa Arnoud Arntza i Gitty Jacob. To podręcznik dla terapeutów przedstawiający charakterystykę trybów oraz dający konkretne wskazówki co do ich rozpoznawania oraz metod i kolejności pracy,
• Emocjonalne pułapki przeszłości Gitty Jacob, Hannie van Genderen i Lisy Seebauer – poradnik pracy własnej dla ludzi poszukujących narzędzi do pracy nad sobą.

-----------------------------

Przemysław Mućko – psycholog, pracuje w Centrum Terapii Schematu InTeGral, Warszawa.

BIBLIOGRAFIA:
Young, J. E., Klosko, J. S., Weishaar, M. E. (2013). Terapia schematów. Przewodnik praktyka. Sopot: GWP.

Inne z kategorii

Podcast "Powiedz o tym komuś"

31.10.2023

Maja Kuźmicz, Kierowniczka Niebieskiej Linii IPZ wzięła udział w podcascie "Powiedz o tym komuś"...

czytaj dalej

Przemoc w szkole. W jaki sposób interweniować i zapobiegać obojętności wobec krzywdzenia

29.06.2023

Mimo dużej dostępności programów profilaktycznych, przemoc w środowisku szkolnym nadal stanowi ogromny...

czytaj dalej