Problemy etyczne terapii par z doświadczeniem przemocy Pomiędzy teorią a praktyką, cz. 1
Niebieska Akademia Warszawska
Sebastian Pluta
Ramy etyczne, które istnieją w postaci zwartych zasad i kodeksów w sposób konieczny
kierunkują psychoterapeutów, nie tylko pracujących z parami, na bycie uwrażliwionym
na sposób pracy i sposób podejmowania decyzji przy wspieraniu klientów. W praktyce
terapeutycznej zasady etyczne są „tarczą”, z którą możemy czuć się bezpiecznie i komfortowo.
Zasadnym jest zadanie sobie na początku pytania, czym jest etyka bądź kwestie etyczne. Istotnym punktem widzenia jest uznanie za oczywiste, że będzie to zbiór zasad, którymi kierujemy się w pracy. Będzie się on przekładał na postawę etyczną/nieetyczną, ma z założenia służyć pacjentom, osobom, z którymi będziemy pracować. Z założenia ma on również pomagać i służyć nam – specjalistom.
Podczas superwizji, interwizji i wspierania innych specjalistów zwykłem mawiać „postępuj tak, byś mógł dobrze spać sam ze sobą”, w skrócie oznacza to takie postępowanie w swojej pracy, by móc ze spokojem i poczuciem uczciwości wynikającej z dobrze wykonywanej pracy patrzeć w lutro, a z drugiej strony nie nosić w sobie wątpliwości, czy dobrze postąpiliśmy, czy pomogliśmy, czy dobrze zareagowaliśmy na problem, z którym pracujemy zawodowo. Zasady etyczne zatem są tym samym naszą „tarczą”, z którą możemy czuć się bezpiecznie i komfortowo.
Jednocześnie warto mieć w świadomości, że w kwestiach zawodowych musimy odnosić się do wskazanych etycznych wymiarów, przesuwając na dalszy plan nasze osobiste, życiowe zasady etyczne. Jest to o tyle istotne, że przedmiotem naszej pracy jest człowiek, para, rodzina. Z drugiej strony nie da się w stu procentach nie przerzucać swoich poglądów i własnej tożsamości na pacjentów i klientów, gdyż w procesie psychoterapii pracujemy sami sobą.
Zadaniem terapii par jest pomoc parze, co wymaga skupienia uwagi specjalisty na wzajemnej dynamice obojga partnerów, na ich relacji i jej przekształceniu tak, by obojgu partnerom było subiektywnie lepiej w ich związku. Jednakże istotnym jest, że to dwie indywidualności z własnymi zasobami i deficytami, własnymi historiami życia, z własnymi przekonaniami, pragnieniami, oczekiwaniami, wizją życia tworzą relację. By odnieść się do kwestii etyki prowadzenia terapii par w sytuacji przemocy, nie możemy tego pominąć, a w zasadzie musimy to włączyć w dyskusję.
Idąc dalej, włączając do dyskusji naturę terapii par za De Barbaro i Drozdowicz (2006) można stwierdzić, że terapia pary w swej wyjątkowości ma „pomagać dwóm osobom, z których każda oczekuje, że będzie on (terapeuta) w ich konflikcie po jej stronie”. Przy czym jest to czymś naturalnie występującym w sytuacji konsultacji i ciągłej pracy z parą. W sytuacji przemocy - wątek ten w zasadzie jest jednym z najistotniejszych, choćby mając na uwadze potrzebę niewchodzenia w koalicję z osobą stosującą przemoc, jak i w koalicję z osobą doświadczającą tejże przemocy.
Jednym z ważnych wątków kierunkujących etyczność pracy terapeuty z wszystkimi parami są zapisy Kodeksu Etycznego Psychoterapeuty Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 2015 roku. W punkcie 9.1. czytamy: „W terapii rodzin i par psychoterapeuta działa realizując przede wszystkim dobro pary lub rodziny jako całości, nie zaniedbując przy tym interesów poszczególnych osób; w punkcie 9.3. „Psychoterapeuta rodziny i par jest zobowiązany uszanować systemy wartości uczestników terapii. W razie konfliktu wartości pomiędzy uczestnikami terapii nie powinien opowiadać się po żadnej ze stron. Zasada neutralności nie dotyczy sytuacji przemocy w rodzinie lub parze”. Punkt 9.4. mówi: „W razie wystąpienia przemocy pomiędzy
uczestnikami terapii, psychoterapeuta jest zobowiązany do podjęcia działań mających na celu ochronę osoby będącej ofiarą przemocy, nawet gdyby to wymagało opowiedzenia się po jednej ze stron będących w konflikcie systemów wartości”, i w następnym (9.5) „Jeśli przemoc w rodzinie lub parze powoduje fizyczne zagrożenia dla którejkolwiek z osób i nie ulega zmianie w procesie terapii, psychoterapeuta jest zobowiązany do podjęcia stosownych kroków przewidzianych prawem”. Przytoczone rekomendacje są uznanym wkładem w etykę pracy z parą dotkniętą przemocą i wskazuje na potrzebę kierowania się określonymi zasadami w postępowaniu w pracy z parą, w tym szczególnie z problemem przemocy.
Godnym przytoczenia są również zasady etyczne przyjęte przez Amerykańskie Stowarzyszenie Terapii Małżeństw i Rodzin w swoim zaktualizowanym również w 2015 roku kodeksie etycznym. W punkcie 1.8 określono, że: „terapeuci małżeńscy i rodzinni szanują prawa klientów do podejmowania decyzji i pomagają im zrozumieć konsekwencje tych decyzji. Terapeuci wyraźnie doradzają klientom, że klienci są odpowiedzialni za podejmowanie decyzji dotyczących związków, takich jak wspólne pożycie, małżeństwo, rozwód, separacja, pojednanie, opieka i odwiedziny”. W punkcie 1.9 „terapeuci małżeńscy i rodzinni kontynuują relacje terapeutyczne tylko tak długo, jak długo jest w miarę jasne, że klienci odnoszą korzyści z relacji”; kolejno w punkcie 3.10 „terapeuci małżeńscy i rodzinni nie diagnozują, nie leczą ani nie doradzają w problemach wykraczających poza uznane granice ich kompetencji”.
Oba kodeksy łączy jeden wniosek: etycznym jest dbanie i rozumienie swojej roli, posiadanie wiedzy z zakresu przemocy i jej mechanizmów, przedmiotu terapii par, jej celów przy jednoczesnej nadrzędnej zasadzie: bezpieczeństwa uczestników wspólnej pracy.
System przekonań, wartości oraz doświadczeń osobistych terapeuty a etyka prowadzenia terapii
pary
System wartości terapeuty odgrywa znaczącą rolę ze względu na wpływ na podejście do problematyki przemocy w związku. Dużą rolę w naszym podejściu będzie odgrywała historia własnych doświadczeń przemocowych z dzieciństwa, w domu rodzinnym, ale i otoczeniu rówieśniczym. W dorosłości z kolei historia własnych doświadczeń przemocowych w ważnych relacjach partnerskich. Jest to temat, który wymaga osobnej przestrzeni na omówienie, jakkolwiek w skrócie można wskazać na dwa główne czynniki ryzyka: jeżeli np. doświadczaliśmy przemocy w sferze pozazawodowej, możemy nieświadomie (używając koncepcji trójkąta dramatycznego Karpmana) wejść w rolę ratownika (wybawcy) bądź misjonarza wobec osoby doświadczającej
przemocy i prześladowcy (kata) wobec oprawcy. Możemy także wejść w procesy przeciwprzeniesieniowe. Oba mechanizmy stanowią o dużym ryzyku zaszkodzenia parze, jeśli osobiście doświadczyliśmy przemocy. Dlatego, przystępując do pracy z parą, należy uporządkować własne doświadczenia przemocowe, by móc etycznie pracować z problematyką przemocy.
Kolejnym czynnikiem jest osobiste przekonanie terapeuty względem trwania w takim związku. Ważne jest, by terapeuta podejmujący się pracy z taką parą przyjrzał się swojemu osobistemu przekonaniu w tym temacie. A wymagalnym jest wyznawanie jedynie słusznej zasady, „że decyzję o pozostawaniu w związku lub jego zakończeniu podejmują wyłącznie osoby tworzące ten związek, a terapeuta – niezależnie od jego osobistych przekonań – nie może tej decyzji podważać czy wpływać na jej zmianę” (Wolska, 2020). W pięknych słowach kierunek pracy w tym aspekcie określiła Małgorzata Wolska (2020), która wskazała, że „odpowiednie zaciekawienie się historiami klientów, prezentowanymi problemami i osobami go doświadczającymi oraz zachęcenie partnerów do zrozumienia w ich świetle zachowań, potrzeb i motywacji własnych i partnera pomoże tera-
peucie pozostawić własne przekonania na drugim planie”.
Neutralność, stronniczość a równowaga
Ważną zasadą w prowadzeniu terapii par jest zachowanie równowagi. Przy czym, czy w sytuacji relacji z problemem przemocy będzie to realne? Ten kłopot natury etycznej w zasadzie jest podstawowym w kwestii prowadzenia terapii par, w której wymaga się założenia równoważnego traktowania partnerów tworzących związek, okazywania przychylności obu stronom relacji, dbanie o przestrzeń czasową dla jednego i drugiego. Brak respektowania tej zasady prowadzi do utraty zaufania wobec terapeuty oraz oskarżeń wypowiedzianych i niewypowiedzianych o stronniczość specjalisty, co może uniemożliwić skuteczne udzielenie pomocy parze. Jest to też kłopot, który w zasadzie stoi w sprzeczności z zasadą neutralności terapeutycznej. Przypomnę jednak zapis punktu 9.3. Kodeksu PPTP: „Psychoterapeuta rodziny i par jest zobowiązany uszanować systemy wartości uczestników terapii. W razie konfliktu wartości pomiędzy uczestnikami terapii nie powinien opowiadać się po żadnej ze stron. Zasada neutralności nie dotyczy sytuacji przemocy w rodzinie lub parze”, który postuluje w swej treści odpowiedzialne i odpowiednie podejście do ww. wątpliwości.
Dlaczego jest on istotny?
W sytuacji terapii par zachowanie neutralności i równowagi jest możliwe poza jednym obszarem: przemocą. W sytuacji pracy z tym problemem, by móc wytworzyć adekwatną możliwość stosowania zasady równowagi, należy użyć czegoś, co określam transparentną uczciwością, czyli ustalić i przekazać zasady, którymi będziemy się kierować w trakcie naszej pracy. Po różnych próbach w mojej praktyce, osobistym moim doświadczeniem jest wypracowanie komunikatu: „jedną z zasad pracy z państwem będzie zasada równowagi: będę się starał, żeby zarówno Pani miała czas się wypowiedzieć, jak i Pan. Będę dbał o to, żeby była
przestrzeń na pokazanie perspektywy każdego z Państwa. Zarówno Pani, jak i Pana punkt widzenia jest tak samo ważny. Tak będę postępował w przypadku pracy nad waszymi konfliktami, codziennością i wzajemną agresją. Za to biorąc pod uwagę, iż zdarza się, że dochodzi w waszym związku do stosowania przemocy z Pana/Pani strony, to będę reagował konkretnie i stanowczo, wskazując odpowiedzialność za te zachowania, gdyż przemoc jest niedopuszczalna i nie będę jej wspierał, ponieważ niszczy ona i Panią i Pana, a tym samym wasz związek”. Następnie rozmawiam o tej kwestii, by dogłębnie przedyskutować ten wątek z parą. Strategia ta jest podobna do tzw. oświadczenia (self-disc-losure) terapeuty, czyli samoujawnienia swoich przekonań i systemu wartości (de Barbaro i Drozdowicz, 2006). Jednak w przytoczonym przykładzie jest to bardziej działanie strategiczne, określające i ujawniające ważny punkt kontraktu i określający wprost metodykę pracy. Jest to również pewien wstępny bufor, który wskazuje nam z czym, a nie z kim zawiązujemy przymierze terapeutyczne: ze związkiem i jego dobrostanem.
Płeć terapeuty a przymierze terapeutyczne
Płeć terapeuty jest istotnym elementem w naszej polskiej kulturze w sytuacji pracy z przemocą. Jest to związane z kilkoma czynnikami, choć najważniejszym wydaje się w kontekście etyki ryzyko wpadnięcia w pułapkę nawiązania nieświadomego bądź świadomego przymierza terapeutycznego: na-wiązania liniowej koalicji płciowej (terapeutka – klientka, terapeuta – klient) bądź krzyżowej terapeuta – mężczyzna utożsamiony jako obrońca uciemiężonej kobiety, bądź kobieta terapeutka kierująca się matczyną troską o mężczyznę.
Zatem należy się wykazywać etyczną wrażliwością na własne procesy, które dzieją się w nas na tym poziomie, jak i na procesy związane z próbami wikłania po stronie pacjentów. Jako przykład podam sytuacje, kiedy kobieta przyprowadza swojego partnera, by inny mężczyzna go naprawił lub mężczyzna artykułuje, że zakłada, iż będę stał bardziej po jego stronie jako mężczyzna. W oczywisty sposób etyczność nakazuje utrzymywanie przymierza z parą, a nie z jednym bądź drugim partnerem/partnerką tworzącym relację. W takich sytuacjach informuję po bazowym komunikacie, że „moją rolą jest bycie za waszym związkiem, za tym, z czym przychodzicie i nie będę stał ani za Panem, ani za Panią”, co często pozwala w trakcie całego procesu prawidłowo określać i przypominać o tym, co jest przedmiotem przymierza terapeutycznego.
Kwestia płci terapeuty wiąże się również z wpływem naszej kultury (mocno patriarchalnej) na postrzeganie ról płciowych i obaw kobiety lub mężczyzny pokrzywdzonych przemocą przed jego przekonaniami i ocenami terapeuty dotyczącymi ról płciowych. Klientka w tej sytuacji może wykazywać lęk przed terapeutą płci męskiej z racji np. strachu przed męskością, a klient może wykazywać obawę względem oceny jego bycia ofiarą przez drugiego mężczyznę. Stąd w kierunku zadbania o uczestników terapii wskazane jest, idąc za Wolską (2020), by terapeuta/terapeutka byli „uwrażliwieni na sprawy płci, role związane z płcią, powinności i przywileje określane kulturowo, problem równouprawnienia”. A w wielu sytuacjach terapii należałoby poinformować i zaznaczyć, że z naszej pozycji wyznajemy zasadę równości płciowej i ważności osoby bez względu na płeć, co dodatkowo pomaga w rozwiązaniu omawianego problemu.
Podsumowanie
Powyższe rozważania nie stanowią oczywiście pełnego omówienia wszystkich bazowych kwestii etycznych, jakkolwiek starałem się zwrócić uwagę na kilka kwestii, które z mojej perspektywy są kluczowe w świadomości terapeutów par, którzy podejmują się lub w przyszłości podejmą się pracy z relacjami przemocowymi. Ramy etyczne, które istnieją w postaci zwartych zasad (kodeksów) w sposób konieczny kierunkują nas na bycie uwrażliwionym na sposób pracy i sposób podejmowania decyzji w trakcie wspierania klientów. W kolejnym artykule przedstawię zasady etyczne w praktyce, czyli etyczny proces podejmowania decyzji, połączony ze studium przypadku.
BIBLIOGRAFIA:
De Barbaro, B., Drożdżowicz, L. (2006). Problemy etyczne w terapii małżeńskiej. Psychoterapia 2 (137), s. 27-34.
Forester-Miller, H., & Davis, T.E. (2016). Practitioner’s guide to ethical decision making (Rev. ed.). Retrieved from https://www.counseling.org/docs/default-source/ethics/practioner-39-s-guide-to-ethical-decision-making.pdf
Kodeks Etyczny Psychoterapeuty Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Źródło: http://sekcjanaukowapsychoterapii.org/kodeks-etyczny-psychoterapeuty/
Kodeks etyczny Amerykańskiego Stowarzyszenia Terapii Małżeństw i Rodzin (AAMFT). Źródło: https://www.aamft.org/Legal_Ethics/Code_of_Ethics.aspx
Wolska, M. (2020). Problemy etyczne w terapii par i małżeństw. Utrzymanie neutralności, zachowanie równowagi i dążenie do
sprawiedliwości, Psychoterapia 3 (194), s. 45–58.
