Programy dla osób stosujących przemoc w rodzinie – wyniki badań

W 2020 roku sprawdzono skuteczność programów psychologiczno-terapeutycznych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Oceny tej dokonano na podstawie badania 45 spośród 75 programów realizowanych w tym roku w Polsce. Jakie są zatem wnioski z badań i rekomendacje na przyszłość?

System przeciwdziałania przemocy w rodzinie zaczęliśmy tworzyć w 1995 roku. Wówczas powstało Pogotowie „Niebieska Linia”, a na jednej z pierwszych ogólnopolskich konferencji przeciw przemocy w rodzinie, nadal corocznie organizowanych przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych została proklamowana Polska Deklaracja w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Na początku skupialiśmy się na wspieraniu osób krzywdzonych. Jednakże po kilku latach dostrzegliśmy potrzebę pracy z osobami krzywdzącymi.

W 2000 roku przyjechał do Polski Marek Prejzner, przywożąc ze sobą „Model Duluth”, program korekcyjny, który wówczas realizował w środowisku polonijnym w Chicago. Dzięki Markowi poznaliśmy to narzędzie, stanowiące inspirację do tworzenia programów korekcyjno-edukacyjnych, które zyskały uznanie jako rekomendowana forma pracy z osobami stosującymi przemoc. Programy korekcyjno-edukacyjne miały być krótkimi, trwającymi kilka miesięcy, działaniami interwencyjnymi, ukierunkowanymi na zatrzymanie przemocy i nabycie umiejętności powstrzymywania się przed agresywnymi zachowaniami.

Po kilku latach realizacji programów, jako środowisko specjalistów pracujących z osobami stosującymi przemoc, doszliśmy do przekonania, że taka oferta nie jest wystarczająca, a klienci powinni mieć możliwość dalszej pracy nad wprowadzeniem i utrwalaniem zmian zachowania. Tak zaczęły powstawać różne propozycje programów dla absolwentów oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, które w Krajowym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014-2020 zostały ujęte jako druga rekomendowana forma pracy z tą grupą klientów, nazwana programami psychologiczno-terapeutycznymi. W efekcie program ten może być kontynuacją i rozwinięciem pracy klienta, którą wykonał w programie korekcyjno edukacyjnym albo może być alternatywną propozycją oddziaływań.

W Krajowym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na rok 2021 znalazła się kolejna, od dawna postulowana przez specjalistów, forma pracy z osobami stosującymi przemoc w rodzinie – a mianowicie oddziaływania edukacyjne, wspierające lub mieszane dla osób, które ukończyły program korekcyjno-edukacyjny lub psychologiczno-terapeutyczny. W praktyce może to oznaczać rozpoczęcie budowania otwartego i dostępnego systemu wsparcia potrzebnego tej grupie klientów.

Jak to robimy w Poznaniu?

W Poznańskim Centrum Profilaktyki Społecznej, jako zespół specjalistów, pracujemy z osobami stosującymi przemoc w rodzinie od czasu, kiedy to zainspirowaliśmy się spotkaniem z Markiem Prejzerem i Modelem Duluth. Zdecydowaliśmy się już wcześniej na połączenie wszystkich obecnie rekomendowanych form pracy z tą grupą klientów, tworząc całoroczny program terapeutyczno-edukacyjny „Partner”. Było to możliwe dzięki Prezydentowi Miasta Poznania, który poprzez Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta od lat wspiera realizację i rozwijanie oferty pomocowej dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Dzięki tej współpracy program został zbudowany z wielu ważnych, komplementarnych modułów i jest określany „modelem poznańskim”.

Zasadnicza praca terapeutyczno-edukacyjna odbywa się na cotygodniowych sesjach grupowych, obok wprowadzających i uzupełniających pracę klientów sesji indywidualnych. Dla mężczyzn wprowadzających zmiany w swoim życiu dostępny jest warsztat terapeutyczny dla par, w którym uczestniczą razem z partnerkami. Osoby, które ukończyły program, mają możliwość korzystania z comiesięcznych spotkań edukacyjno-wspierających, które odbywają się w stałych terminach. Najnowszym modułem jest warsztat refleksji nad piciem alkoholu, z którego mogą korzystać klienci zgłaszający łamanie abstynencji w czasie trwania programu.

Tak zorganizowana praca w programie powoduje, że każdy klient może w dowolnym czasie rozpocząć udział w programie i uczestniczyć w nim tak długo, jak będzie to potrzebne do wprowadzenia trwałych zmian wzorców i sposobów zachowań. W praktyce oznacza to pracę klienta trwającą 2-3 lata.

Badanie efektywności programów

Zgodnie z celami Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej monitoruje efektywność programów dla osób stosujących przemoc w rodzinie. W 2020 roku dokonano oceny skuteczności programów psychologiczno-terapeutycznych na podstawie badania 45 spośród 75 programów realizowanych w tym roku w Polsce. Odnosząc się do liczby zrealizowanych programów trzeba wskazać,
że jest ona porażająco niska, biorąc zwłaszcza pod uwagę fakt, że są takie regiony (kujawsko-pomorskie i świętokrzyskie), w których nie przeprowadzono żadnego programu. Badanie wykonała firma ASM – Centrum Badań i Analiz Rynku w 3 grupach respondentów. Pierwszą stanowiło 45 osób prowadzących programy psychologiczno-terapeutyczne, drugą 337 osób z zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych, a trzecią 41 osób z rodzin uczestników tych programów. 

Co wynika z badania?

Badanie pokazało, że poszczególne programy są bardzo zróżnicowane. Widać to już w pierwszym kryterium, jakim jest czas ich trwania. Większość programów trwa od 11 do 30 lub od 31 do 50 godzin (w każdym przedziale po blisko 1/3 programów). Niektóre programy liczyły mniej niż
10 godzin lub więcej niż 50 godzin, a tylko jeden program trwał ponad 70 godzin.

Główne cele programów koncentrują się wokół analizowania własnych zachowań przemocowych, rozwijania umiejętności bezpiecznego obniżania poziomu napięcia i rozpoznawania przeżywanych uczuć. A same programy czerpią najczęściej z Modelu Duluth, który uzupełniany jest metodami i narzędziami osadzonymi w różnych podejściach teoretycznych. Najczęściej stosowaną formą pracy są konsultacje i sesje indywidualne i one właśnie zostały ocenione jako najbardziej skuteczne.

W trzech na cztery realizowanych programów prowadzone są sesje grupowe, a praca indywidualna na tle grupy również została uznana za efektywną formę pracy nad zmianą. Blisko dwie trzecie programów prowadzi dwoje trenerów, najczęściej kobieta i mężczyzna, co stanowi nawiązanie do klasycznego Modelu Duluth, w którym relacja pomiędzy prowadzącymi jest modelową relacją partnerską.

Realizacji programów towarzyszy wiele trudności. Najczęstszą jest ta leżąca po stronie uczestników, a związana z nadużywaniem alkoholu lub używaniem innych substancji odurzających, niedostrzeganiem korzyści wynikających z wprowadzenia zmian we własnym życiu i zachowaniu czy wreszcie poczucie przymusu uczestnictwa w programie. Z kolei czynnikami, które szczególnie sprzyjają skuteczności programów są motywacja i aktywność uczestników oraz przekonanie o możliwości dokonania zmian w swoim życiu.

Słabą stroną programów jest specyficznie rozumiany przymus, jakim jest formalne zobowiązanie do uczestnictwa w programie, jednak warto podkreślić, że jest to wada głównie w opinii członków zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych, a w dużo mniejszym stopniu występuje ona w postrzeganiu osób prowadzących programy.

Praktycznie wszyscy specjaliści prowadzący programy uznają, że konieczne jest dalsze wspieranie klientów po zakończeniu udziału w programie. Dobrym kierunkiem byłaby możliwość indywidualnego korzystania ze wsparcia psychologicznego lub psychoterapii, grup wsparcia czy warsztatów terapeutycznych dla par. 

Wnioski i rekomendacje zespołu badawczego ASM

Wnioski:

• Programy psychologiczno-terapeutyczne oceniane są jako skuteczne, jednak nie są realizowane we
  wszystkich powiatach.
• Jako najbardziej skuteczne formy oddziaływań w ramach prowadzonych programów psychologiczno-terapeutycznych dla osób stosujących przemoc w rodzinie wskazywano sesje indywidualne, ale także sesje grupowe i pracę na tle grupy. W niektórych programach nie są realizowane sesje grupowe, mimo że osoby je realizujące wskazują na ich dużą skuteczność i pozytywny wpływ grupy na pracę z każdym uczestnikiem. 
• Istnieje duża potrzeba kontynuacji wsparcia dla osób uczestniczących w programach po zakończeniu udziału w programie.
• Członkowie zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych posiadają wiedzę na temat programów, jednak odsetek osób, które oceniają swoją wiedzę o programach jako „dobrą” i „bardzo dobrą” stanowi
  mniej niż 50%.
• W 71,6% programów prowadzone jest również wsparcie dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Kompleksowość działań wspierających jest wskazywana także jako jedna z dobrych praktyk w ramach realizowanego wsparcia.
• Na skuteczność programów w największym stopniu wpływa motywacja uczestników do zmiany i przekonanie o możliwości wprowadzenia zmiany w swoim zachowaniu.
• Respondenci wskazali, że główną zmianą, jaką należy wprowadzić w zakresie programów jest konieczność zwiększenia zakresu i poprawy jakości współpracy pomiędzy realizatorami programów a prokuraturą, sądem i kuratorami.
• Badanie pokazało bardzo różny czas trwania oraz zakres monitorowania efektów programów.
• Okres monitorowania efektów programów trwa maksymalnie do roku od zakończenia programu, co powoduje, że rzeczywiste efekty nie są monitorowane, gdyż jak wskazywali sami prowadzący programy, proces zmiany zachowań jest długotrwały i trudny do przeprowadzenia w krótkim czasie.

Rekomendacje:

• Rekomenduje się dalszy rozwój i upowszechnianie realizacji programów psychologiczno-terapeutycznych.
• Rekomenduje się wprowadzenie obowiązku realizacji programów w każdym powiecie bądź zobowiązanie, aby podmioty działające w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie informowały o ofercie programów w sąsiadujących ze sobą powiatach.
• Ponadto rekomenduje się wprowadzenie ciągłości realizacji programów, aby maksymalnie skrócić okres oczekiwania na udział w programie. Ciągłość pracy w programie umożliwi dostosowanie czasu pracy z klientem do faktycznie wprowadzonych przez niego zmian, co istotnie wpłynie na całościową skuteczność oddziaływań.
• Rekomenduje się wdrożenie sesji grupowych w ramach wszystkich realizowanych programów jako głównej formy ich prowadzenia.
• Rekomenduje się utworzenie takich form wsparcia, jak indywidualne lub grupowe formy wsparcia psychologicznego dla osób, które ukończyły programy, aby każdy zainteresowany skorzystaniem z tych form wsparcia miał do nich swobodny dostęp na miarę
  własnych potrzeb.
• Rekomenduje się, aby osoby realizujące programy na zakończenie programu motywowały jego uczestników do innych form wsparcia w zakresie, jakim takiego wsparcia potrzebują.
• Rekomenduje się podjęcie działań informacyjno-szkoleniowych dla pracowników instytucji wspierających rodziny doświadczające przemocy, którzy w największym stopniu mają kontakt z osobami potrzebującymi pomocy, w tym z osobami doznającymi przemocy i stosującymi przemoc w rodzinie, ukierunkowanych na poszerzenie świadomości i wiedzy o programach.
• Rekomenduje się przeprowadzenie szkoleń z zakresu umiejętności prowadzania działań motywujących do udziału w programach dla członków zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych.
• Rekomenduje się, aby podmioty realizujące programy przekazywały szczegółowe informacje dotyczące programów do wszystkich podmiotów mających styczność z osobami stosującymi przemoc.
• Rekomenduje się uwzględnienie w programach działań adresowanych do osób doświadczających przemocy (partnerów uczestników), np. indywidualne wsparcie psychologiczne, przy czym należy zwrócić szczególną uwagę na dobrowolność uczestnictwa tej grupy klientów oraz szczególnie należy zadbać o to, aby objęcie wsparciem osób doświadczających przemocy nie wiązało się z przeniesieniem na nie jakiejkolwiek odpowiedzialności za przemoc.
• Rekomenduje się podjęcie działań mających na celu ścisłą współpracę pomiędzy osobami prowadzącymi programy a przedstawicielami instytucji i organizacji wspierających rodzinę na każdym etapie trwania programu, tj. na etapie kwalifikacji, realizacji i po zakończeniu programu.
• Rekomenduje się podjęcie działań mających na celu zwiększenie zakresu i jakości współpracy prokuratury, sądów i kuratorów z podmiotami realizującymi programy oraz nakładanie obowiązków uczestnictwa w programach psychologiczno-terapeutycznych w sprawach karnych i rodzinnych.
• Rekomenduje się podjęcie działań informacyjnych dla pracowników prokuratury, sądów i kuratorów ukierunkowanych na poszerzenie świadomości i wiedzy o programach.
• Rekomenduje się wypracowanie spójnych wytycznych dotyczących sposobu i zakresu monitorowania efektów programów.
• Zasadnym wydaje się wydłużenie obowiązku prowadzenia monitoringu uczestników i efektów programu w dłuższej perspektywie czasowej niż 12 miesięcy od zakończenia programu.

_________

Piotr Wojnowski – psycholog pracujący z osobami doświadczającymi przemocy i z osobami stosującymi przemoc w rodzinie w Poznańskim Centrum Profilaktyki Społecznej, superwizor w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, członek zespołu ekspertów konsultujących badanie skuteczności programów psychologiczno-terapeutycznych przeprowadzonego przez firmę ASM z Kutna.

Inne z kategorii

Jedno krzesło – ogrom możliwości

19.01.2023

czytaj dalej

Podcast "Powiedz o tym komuś"

31.10.2023

Maja Kuźmicz, Kierowniczka Niebieskiej Linii IPZ wzięła udział w podcascie "Powiedz o tym komuś"...

czytaj dalej