Programy dla osób stosujących przemoc w rodzinie – wyniki badań

Niebieska Akademia Warszawska

28.02.2022

W 2020 roku sprawdzono skuteczność programów psychologiczno-terapeutycznych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Oceny tej dokonano na podstawie badania 45 spośród 75 programów realizowanych w tym roku w Polsce. Jakie są zatem wnioski z badań i rekomendacje na przyszłość?

System przeciwdziałania przemocy w rodzinie zaczęliśmy tworzyć w 1995 roku. Wówczas powstało Pogotowie „Niebieska Linia”, a na jednej z pierwszych ogólnopolskich konferencji przeciw przemocy w rodzinie, nadal corocznie organizowanych przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych została proklamowana Polska Deklaracja w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Na początku skupialiśmy się na wspieraniu osób krzywdzonych. Jednakże po kilku latach dostrzegliśmy potrzebę pracy z osobami krzywdzącymi.

W 2000 roku przyjechał do Polski Marek Prejzner, przywożąc ze sobą „Model Duluth”, program korekcyjny, który wówczas realizował w środowisku polonijnym w Chicago. Dzięki Markowi poznaliśmy to narzędzie, stanowiące inspirację do tworzenia programów korekcyjno-edukacyjnych, które zyskały uznanie jako rekomendowana forma pracy z osobami stosującymi przemoc. Programy korekcyjno-edukacyjne miały być krótkimi, trwającymi kilka miesięcy, działaniami interwencyjnymi, ukierunkowanymi na zatrzymanie przemocy i nabycie umiejętności powstrzymywania się przed agresywnymi zachowaniami.

Po kilku latach realizacji programów, jako środowisko specjalistów pracujących z osobami stosującymi przemoc, doszliśmy do przekonania, że taka oferta nie jest wystarczająca, a klienci powinni mieć możliwość dalszej pracy nad wprowadzeniem i utrwalaniem zmian zachowania. Tak zaczęły powstawać różne propozycje programów dla absolwentów oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, które w Krajowym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014-2020 zostały ujęte jako druga rekomendowana forma pracy z tą grupą klientów, nazwana programami psychologiczno-terapeutycznymi. W efekcie program ten może być kontynuacją i rozwinięciem pracy klienta, którą wykonał w programie korekcyjno edukacyjnym albo może być alternatywną propozycją oddziaływań.

W Krajowym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na rok 2021 znalazła się kolejna, od dawna postulowana przez specjalistów, forma pracy z osobami stosującymi przemoc w rodzinie – a mianowicie oddziaływania edukacyjne, wspierające lub mieszane dla osób, które ukończyły program korekcyjno-edukacyjny lub psychologiczno-terapeutyczny. W praktyce może to oznaczać rozpoczęcie budowania otwartego i dostępnego systemu wsparcia potrzebnego tej grupie klientów.

Jak to robimy w Poznaniu?

W Poznańskim Centrum Profilaktyki Społecznej, jako zespół specjalistów, pracujemy z osobami stosującymi przemoc w rodzinie od czasu, kiedy to zainspirowaliśmy się spotkaniem z Markiem Prejzerem i Modelem Duluth. Zdecydowaliśmy się już wcześniej na połączenie wszystkich obecnie rekomendowanych form pracy z tą grupą klientów, tworząc całoroczny program terapeutyczno-edukacyjny „Partner”. Było to możliwe dzięki Prezydentowi Miasta Poznania, który poprzez Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta od lat wspiera realizację i rozwijanie oferty pomocowej dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Dzięki tej współpracy program został zbudowany z wielu ważnych, komplementarnych modułów i jest określany „modelem poznańskim”.

Zasadnicza praca terapeutyczno-edukacyjna odbywa się na cotygodniowych sesjach grupowych, obok wprowadzających i uzupełniających pracę klientów sesji indywidualnych. Dla mężczyzn wprowadzających zmiany w swoim życiu dostępny jest warsztat terapeutyczny dla par, w którym uczestniczą razem z partnerkami. Osoby, które ukończyły program, mają możliwość korzystania z comiesięcznych spotkań edukacyjno-wspierających, które odbywają się w stałych terminach. Najnowszym modułem jest warsztat refleksji nad piciem alkoholu, z którego mogą korzystać klienci zgłaszający łamanie abstynencji w czasie trwania programu.

Tak zorganizowana praca w programie powoduje, że każdy klient może w dowolnym czasie rozpocząć udział w programie i uczestniczyć w nim tak długo, jak będzie to potrzebne do wprowadzenia trwałych zmian wzorców i sposobów zachowań. W praktyce oznacza to pracę klienta trwającą 2-3 lata.

Badanie efektywności programów

Zgodnie z celami Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej monitoruje efektywność programów dla osób stosujących przemoc w rodzinie. W 2020 roku dokonano oceny skuteczności programów psychologiczno-terapeutycznych na podstawie badania 45 spośród 75 programów realizowanych w tym roku w Polsce. Odnosząc się do liczby zrealizowanych programów trzeba wskazać,
że jest ona porażająco niska, biorąc zwłaszcza pod uwagę fakt, że są takie regiony (kujawsko-pomorskie i świętokrzyskie), w których nie przeprowadzono żadnego programu. Badanie wykonała firma ASM – Centrum Badań i Analiz Rynku w 3 grupach respondentów. Pierwszą stanowiło 45 osób prowadzących programy psychologiczno-terapeutyczne, drugą 337 osób z zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych, a trzecią 41 osób z rodzin uczestników tych programów.

Co wynika z badania?

Badanie pokazało, że poszczególne programy są bardzo zróżnicowane. Widać to już w pierwszym kryterium, jakim jest czas ich trwania. Większość programów trwa od 11 do 30 lub od 31 do 50 godzin (w każdym przedziale po blisko 1/3 programów). Niektóre programy liczyły mniej niż
10 godzin lub więcej niż 50 godzin, a tylko jeden program trwał ponad 70 godzin.

Główne cele programów koncentrują się wokół analizowania własnych zachowań przemocowych, rozwijania umiejętności bezpiecznego obniżania poziomu napięcia i rozpoznawania przeżywanych uczuć. A same programy czerpią najczęściej z Modelu Duluth, który uzupełniany jest metodami i narzędziami osadzonymi w różnych podejściach teoretycznych. Najczęściej stosowaną formą pracy są konsultacje i sesje indywidualne i one właśnie zostały ocenione jako najbardziej skuteczne.

W trzech na cztery realizowanych programów prowadzone są sesje grupowe, a praca indywidualna na tle grupy również została uznana za efektywną formę pracy nad zmianą. Blisko dwie trzecie programów prowadzi dwoje trenerów, najczęściej kobieta i mężczyzna, co stanowi nawiązanie do klasycznego Modelu Duluth, w którym relacja pomiędzy prowadzącymi jest modelową relacją partnerską.

Realizacji programów towarzyszy wiele trudności. Najczęstszą jest ta leżąca po stronie uczestników, a związana z nadużywaniem alkoholu lub używaniem innych substancji odurzających, niedostrzeganiem korzyści wynikających z wprowadzenia zmian we własnym życiu i zachowaniu czy wreszcie poczucie przymusu uczestnictwa w programie. Z kolei czynnikami, które szczególnie sprzyjają skuteczności programów są motywacja i aktywność uczestników oraz przekonanie o możliwości dokonania zmian w swoim życiu.

Słabą stroną programów jest specyficznie rozumiany przymus, jakim jest formalne zobowiązanie do uczestnictwa w programie, jednak warto podkreślić, że jest to wada głównie w opinii członków zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych, a w dużo mniejszym stopniu występuje ona w postrzeganiu osób prowadzących programy.

Praktycznie wszyscy specjaliści prowadzący programy uznają, że konieczne jest dalsze wspieranie klientów po zakończeniu udziału w programie. Dobrym kierunkiem byłaby możliwość indywidualnego korzystania ze wsparcia psychologicznego lub psychoterapii, grup wsparcia czy warsztatów terapeutycznych dla par.

Wnioski i rekomendacje zespołu badawczego ASM

Wnioski:

Programy psychologiczno-terapeutyczne oceniane są jako skuteczne, jednak nie są realizowane we
wszystkich powiatach.
Jako najbardziej skuteczne formy oddziaływań w ramach prowadzonych programów psychologiczno-terapeutycznych dla osób stosujących przemoc w rodzinie wskazywano sesje indywidualne, ale także sesje grupowe i pracę na tle grupy. W niektórych programach nie są realizowane sesje grupowe, mimo że osoby je realizujące wskazują na ich dużą skuteczność i pozytywny wpływ grupy na pracę z każdym uczestnikiem.
Istnieje duża potrzeba kontynuacji wsparcia dla osób uczestniczących w programach po zakończeniu udziału w programie.
Członkowie zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych posiadają wiedzę na temat programów, jednak odsetek osób, które oceniają swoją wiedzę o programach jako „dobrą” i „bardzo dobrą” stanowi
mniej niż 50%.
W 71,6% programów prowadzone jest również wsparcie dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Kompleksowość działań wspierających jest wskazywana także jako jedna z dobrych praktyk w ramach realizowanego wsparcia.
Na skuteczność programów w największym stopniu wpływa motywacja uczestników do zmiany i przekonanie o możliwości wprowadzenia zmiany w swoim zachowaniu.
Respondenci wskazali, że główną zmianą, jaką należy wprowadzić w zakresie programów jest konieczność zwiększenia zakresu i poprawy jakości współpracy pomiędzy realizatorami programów a prokuraturą, sądem i kuratorami.
Badanie pokazało bardzo różny czas trwania oraz zakres monitorowania efektów programów.
Okres monitorowania efektów programów trwa maksymalnie do roku od zakończenia programu, co powoduje, że rzeczywiste efekty nie są monitorowane, gdyż jak wskazywali sami prowadzący programy, proces zmiany zachowań jest długotrwały i trudny do przeprowadzenia w krótkim czasie.

Rekomendacje:

Rekomenduje się dalszy rozwój i upowszechnianie realizacji programów psychologiczno-terapeutycznych.
Rekomenduje się wprowadzenie obowiązku realizacji programów w każdym powiecie bądź zobowiązanie, aby podmioty działające w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie informowały o ofercie programów w sąsiadujących ze sobą powiatach.
Ponadto rekomenduje się wprowadzenie ciągłości realizacji programów, aby maksymalnie skrócić okres oczekiwania na udział w programie. Ciągłość pracy w programie umożliwi dostosowanie czasu pracy z klientem do faktycznie wprowadzonych przez niego zmian, co istotnie wpłynie na całościową skuteczność oddziaływań.
Rekomenduje się wdrożenie sesji grupowych w ramach wszystkich realizowanych programów jako głównej formy ich prowadzenia.
Rekomenduje się utworzenie takich form wsparcia, jak indywidualne lub grupowe formy wsparcia psychologicznego dla osób, które ukończyły programy, aby każdy zainteresowany skorzystaniem z tych form wsparcia miał do nich swobodny dostęp na miarę
własnych potrzeb.
Rekomenduje się, aby osoby realizujące programy na zakończenie programu motywowały jego uczestników do innych form wsparcia w zakresie, jakim takiego wsparcia potrzebują.
Rekomenduje się podjęcie działań informacyjno-szkoleniowych dla pracowników instytucji wspierających rodziny doświadczające przemocy, którzy w największym stopniu mają kontakt z osobami potrzebującymi pomocy, w tym z osobami doznającymi przemocy i stosującymi przemoc w rodzinie, ukierunkowanych na poszerzenie świadomości i wiedzy o programach.
Rekomenduje się przeprowadzenie szkoleń z zakresu umiejętności prowadzania działań motywujących do udziału w programach dla członków zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych.
Rekomenduje się, aby podmioty realizujące programy przekazywały szczegółowe informacje dotyczące programów do wszystkich podmiotów mających styczność z osobami stosującymi przemoc.
Rekomenduje się uwzględnienie w programach działań adresowanych do osób doświadczających przemocy (partnerów uczestników), np. indywidualne wsparcie psychologiczne, przy czym należy zwrócić szczególną uwagę na dobrowolność uczestnictwa tej grupy klientów oraz szczególnie należy zadbać o to, aby objęcie wsparciem osób doświadczających przemocy nie wiązało się z przeniesieniem na nie jakiejkolwiek odpowiedzialności za przemoc.
Rekomenduje się podjęcie działań mających na celu ścisłą współpracę pomiędzy osobami prowadzącymi programy a przedstawicielami instytucji i organizacji wspierających rodzinę na każdym etapie trwania programu, tj. na etapie kwalifikacji, realizacji i po zakończeniu programu.
Rekomenduje się podjęcie działań mających na celu zwiększenie zakresu i jakości współpracy prokuratury, sądów i kuratorów z podmiotami realizującymi programy oraz nakładanie obowiązków uczestnictwa w programach psychologiczno-terapeutycznych w sprawach karnych i rodzinnych.
Rekomenduje się podjęcie działań informacyjnych dla pracowników prokuratury, sądów i kuratorów ukierunkowanych na poszerzenie świadomości i wiedzy o programach.
Rekomenduje się wypracowanie spójnych wytycznych dotyczących sposobu i zakresu monitorowania efektów programów.
Zasadnym wydaje się wydłużenie obowiązku prowadzenia monitoringu uczestników i efektów programu w dłuższej perspektywie czasowej niż 12 miesięcy od zakończenia programu.

_________

Piotr Wojnowski – psycholog pracujący z osobami doświadczającymi przemocy i z osobami stosującymi przemoc w rodzinie w Poznańskim Centrum Profilaktyki Społecznej, superwizor w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, członek zespołu ekspertów konsultujących badanie skuteczności programów psychologiczno-terapeutycznych przeprowadzonego przez firmę ASM z Kutna.