Wypalenie rodzicielskie a przemoc wobec dzieci z niepełnosprawnościami

Niebieska Akademia Warszawska

07.06.2023

Opieka i wychowanie dziecka z niepełnoprawnościami wymaga od jego opiekunów uruchomienia wszystkich dostępnych zasobów, aby poradzić sobie z tym trudnym zadaniem. Objęcie rodziców tych dzieci treningiem rodzicielskim może być czynnikiem zmniejszającym ryzyko wystąpienia nieakceptowanych metod wychowawczych wobec dziecka, w tym o charakterze przemocowym.

Mikołaj Zmełty

Analiza problemu doświadczania przemocy przez dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną jest skomplikowana z powodu niewielkiej liczby badań na ten temat. Z tego względu warto skupić się na analizie związku pomiędzy zachowaniami agresywnymi dziecka a wypaleniem rodziców oraz wpływem tego wypalenia na ryzyko doświadczenia agresji lub przemocy przez dzieci w relacji z opiekunami. Artykuł koncentruje się na powyższym zagadnieniu w odniesieniu do grupy niepełnoletnich dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną, ponieważ ten typ niepełnosprawności może powodować większe nasilenie zachowań trudnych, w tym agresywnych. Warto dobitnie podkreślić, że żadne zachowania dziecka nie są wytłumaczeniem do stosowania wobec niego przemocowych „środków wychowawczych”. Większe ryzyko stosowania takich działań wobec niepełnosprawnych dzieci wykazujących zachowania agresywne jest faktem i ograniczenie czynników mogących je wywoływać powinno być przedmiotem dysputy akademickiej oraz realnych działań.

Niepełnosprawność intelektualna

Zgodnie z danymi Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na 2014 rok liczba dzieci z niepełnosprawnościami w Polsce wynosiła ponad 211 tys.¹.Dane epidemiologiczne wskazują, że niepełnosprawność
intelektualna występuje u 2-3% populacji (Bobińska i in.,2021). Niepełnosprawność intelektualna zakwalifikowana jest w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11 jako zaburzenie rozwoju intelektualnego. Zdefiniowano ją jako stan ograniczenia w zakresie funkcjonowania poznawczego oraz zachowań adaptacyjnych. Zgodnie z powyższymi kryteriami niepełnosprawność intelektualna nie powinna być postrzegana wyłącznie przez pryzmat wyniku ilorazu inteligencji otrzymywanego na podstawie wykonanego testu inteligencji. Równie istotny jest realny wymiar deficytów poznawczych przejawiających się ograniczeniami w każdej sferze funkcjonowania jednostki. Niepełnosprawność intelektualna nie jest stanem wpływającym jedynie na sprawność procesów myślenia, rozumienia i zapamiętywania, wpływa ona również na zakres wykorzystania posiadanych informacji, komunikacji, kompetencji społecznych i funkcjonowania emocjonalno-motywacyjnego.

Przemoc wobec dzieci z niepełnosprawnością

Przemoc wobec dzieci i młodzieży jest tematem coraz częściej podnoszonym na forum publicznym oraz zauważalna jest pozytywna zmiana poglądów na ten temat wśród społeczeństwiea, a rodzice częściej niż kiedyś sięgają po dostępne materiały edukacyjne, uczestniczą w warsztatach zwiększających kompetencje rodzicielskie i dążą do wychowywania swoich dzieci ze szczególnym zwróceniem uwagi na to, by nie doznawały one przemocy. Grupą, która jest szczególnie zagrożona doświadczaniem przemocy i w razie wystąpienia takiej sytuacji – najbardziej bezbronną – są dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami. Nałożenie się czynników wynikających zarówno z młodego wieku, jak i z trudności w funkcjonowaniu z niepełnosprawnością sprawia, że dostrzeżenie i zapobieganie przemocy wobec tej części grupy osób jest trudne. Identyfikacja relacji o charakterze przemocowym wobec dziecka z niepełnosprawnością jest problemem złożonym, a czynnikami utrudniającymi ją mogą być: deficyty w zakresie komunikacji, trudność w identyfikacji zachowań przemocowych jako takich przez dziecko, deficyty w umiejętności zgłoszenia aktów krzywdzenia, niejednoznaczne objawy psychosomatyczne związane z doświadczaniem przemocy (Kowalczuk, 2016).

Wypalenie rodzicielskie

Na potrzeby artykułu będę odnosił się do rodzicielstwa w kontekście relacji pomiędzy zasobami, jakimi dysponuje rodzic oraz wymaganiami, jakim musi sprostać, będąc opiekunem dziecka. Choć wszyscy rodzice doświadczają stresu rodzicielskiego, opiekunowie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną są grupą szczególnie narażoną na przeżywanie go w sposób ciągły oraz w dużym natężeniu. Ich rodzicielstwo wiąże się z wieloma wyzwaniami, chronicznym stresem związanym z rodzicielstwem i dodatkowo z dysfunkcjami dziecka.

Wyniki badań porównawczych dzieci rozwijających się normatywnie z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną świadczą o tym, że sferami, w których wykazano największe różnice są trudności z koncentracją uwagi, trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji społecznych oraz występowanie zachowań agresywnych (Dekker, 2022). Każdy z powyższych czynników występował o wiele częściej u młodych ludzi, u których poziom funkcjonowania poznawczego plasował się poniżej normy wiekowej. W opinii autora wszystkie te trzy czynniki są źródłem znaczącego stresu rodzicielskiego, który może być bezpośrednim skutkiem niepełnosprawości intelektualnej. Warto nadmienić również fakt, iż opiekę nad dzieckiem z niepełnosprawnością w przeważającej liczbie przypadków sprawują samotne matki, co jest kolejnym czynnikiem obciążającym.

Niestety rodzice osób rozwijających się w sposób nienormatywny, mimo większych obciążeń i wymagań związanych ze swoją sytuacją, nie otrzymują właściwego wsparcia.Aby efektywnie radzić sobie z wyzwaniami, muszą oni wykorzystywać dostępne zasoby. Mogą nimi być umiejętności wychowawcze, zmienne osobowościowe, status socjoekonomiczny, wsparcie społeczne i systemowe. Każdy rodzic dysponuje swoistą konstelacją powyższych czynników, które umożliwiają mu poradzenie sobie z wyzwaniami związanymi z opieką nad dzieckiem z niepełnosprawnością.

Przeciwieństwo zasobów chroniących przed wypaleniem mogą stanowić czynniki, które zwiększają szansę wystąpienia wypalenia rodzicielskiego. Podobnie jak w przypadku zasobów są one różnorodne i dotyczą:

opiekuna – m.in. cech osobowości, umiejętności radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami, poziomu umiejętności wychowawczych,
dziecka – m.in. stan zdrowia, występowanie specjalnych potrzeb, cech osobowości,
funkcjonowania rodziny – m.in. składu i schematów funkcjonowania rodziny,
otoczenia społecznego – m.in. wsparcia rodzinnego, pozarodzinnego i systemowego.

Zmienne te w różnym stopniu wpływają na ryzyko wystąpienia i dynamikę rozwoju wypalenia rodzicielskiego. Zachwianie równowagi pomiędzy zasobami i wymaganiami, czyli sytuacja, w której wymagania są wyższe niż zdolność do radzenia sobie z nimi, prowadzi do odczuwania przez opiekuna stresu rodzicielskiego. Jeżeli doświadczanie go ma charakter chroniczny, istnieje ryzyko wystąpienia u rodzica syndromu wypalenia rodzicielskiego (Mikolajczak i in., 2021). Jego głównymi objawami są: wyczerpanie fizyczne i psychiczne, emocjonalne dystansowanie się do dziecka, poczucie beznadziejności i utrata poczucia sprawczości wobec dziecka.

Metaanaliza dostępnych w literaturze przedmiotu badań wykazała, że najwyższy stopień korelacji pomiędzy zasobami i wymaganiami, dotyczył doświadczenia przez rodzica niskiego poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do wychowywania dziecka. Badania wskazują na to, że wspomniane postrzeganie własnej skuteczności jako rodzica jest bezpośrednio związane z umiejętnością efektywnego reagowania na trudne zachowania dziecka (Jones, Prinz, 2005). Można więc założyć, że utrzymujące się przejawy agresji u dziecka są czynnikiem zwiększającym ryzyko wypalenia rodzicielskiego.

Z analizy literatury przedmiotu dotyczącej wpływu zachowań trudnych u małych dzieci na ich opiekunów wynika, że te zachowania zostały ocenione przez rodziców jako stresor o większym natężeniu niż same opóźnienia rozwojowe dziecka (Baker i in., 2002). Występowanie u dziecka nasilonej agresji wobec innych jest wyjątkowo obciążające dla rodziców z następujących powodów:

ogranicza możliwość aktywnego uczestniczenia rodziców wraz z dzieckiem w życiu społecznym,
utrudnia utrzymanie kontaktów społecznych, które stanowią jeden z zasobów o największym potencjale ochrony przed wypaleniem rodzicielskim,
naraża rodzinę na sytuację negatywnej oceny społecznej w kontekście zachowania dziecka, sposobów wychowywania go przez rodzica (szczególnie w przypadku niepełnosprawności intelektualnej, która nie wynika z zespołu genetycznego i związanymi z tym zmianami morfologicznymi),
znacząco ogranicza możliwości socjalizacji dziecka zarówno w grupie rówieśniczej, jak i w towarzystwie osób dorosłych,
obniża efektywność oddziaływań edukacyjnych wobec dziecka.

Moje doświadczenia zawodowe wskazują, że rodzice dzieci z niepełnosprawnościami, które wykazują nasilone zachowania agresywne, częściej stosują środki wychowawcze kwalifikujące się do grupy agresywnych i/lub przemocowych (np. klapsy, bicie dziecka, szarpanie, izolowanie dziecka, krzyk itd.) niż ma to miejsce w przypadku dzieci, które nie wykazują podobnych zachowań. Jednocześnie rodzice ci przyznają, że ich krzywdzące zachowania były przejawem ich bezsilności oraz braku kompetencji wychowawczych.

Tendencja do występowania u rodziców zachowań przemocowych i zaniedbań wobec dzieci została sklasyfikowana w badaniach jako jeden z efektów wypalenia rodzicielskiego (Mikolajczak i in., 2021). Sytuacja ta skutkuje jednak często wystąpieniem mechanizmu błędnego koła z powodu częstszego występowania zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży, które same jej doświadczyły. Osoby z niepełnosprawnością, a szczególnie dzieci obciążone deficytami rozwojowymi są opisywane w literaturze jako „bezpieczne ofiary” (safe victims) z powodu trudności w identyfikacji przemocy wobec nich. Trudność ta wynika z kilku czynników: bardzo dużej zależności wobec opiekunów, niższym poziomie kompetencji społecznych i komunikacyjnych, które utrudniają zgłoszenie doświadczanej przemocy i trudności w samej identyfikacji zachowań jako przemocowych spowodowanych deficytami poznawczymi.

Profilaktyka

Badania potwierdzają, że interwencje terapeutyczne zorientowane na rozwijanie umiejętności wychowawczych rodzica w przypadku występowania u dziecka zachowań trudnych okazały się skuteczną metodą odzyskania przez rodziców poczucia własnej skuteczności (Mouton i in., 2018). Umiejętność efektywnego redukowania zachowań trudnych występujących u dzieci była czynnikiem chroniącym przed wypaleniem rodzicielskim (Sadziak i in., 2019). Jednocześnie warto zaznaczyć, że istnieją programy skoncentrowane na rozwijaniu umiejętności adekwatnego zachowania w obliczu doświadczania przemocy różnego rodzaju przez osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym (Araten-Bergman, Bigby, 2020). Moje doświadczenie terapeutyczne wskazuje na to, że trening tego typu może mieć bardzo pozytywny wpływ na relacje rodzica z dzieckiem. Najczęściej zgłaszanymi przez rodziców pozytywnymi skutkami takiego treningu były:

odzyskanie poczucia kompetencji („w końcu wiem, co mam robić w tej sytuacji”, „nie czuję się bezsilna”),
pozytywny wpływ na relacje rodzica z dzieckiem („możemy spokojnie spędzać czas”, „pierwszy raz od dawna mieliśmy dobry czas ze sobą”),
większe możliwości spędzania czasu poza domem („możemy teraz wyjść do kawiarni”, „nie bałam się wyjść na plac zabaw”),
mniejsze obciążenie rodzica zachowaniem dziecka w trakcie codziennych aktywności („jestem w stanie zająć się czymś bez nerwów”).

Podsumowanie

Przemoc stosowana przez opiekunów wobec dzieci z niepełnosprawnością intelektualną jest problemem bardzo złożonym zarówno pod kątem jej źródeł, zbierania danych dotyczących jej występowania, profilaktyki oraz skutków. Jednym z czynników ryzyka występowania zachowań przemocowych jest wypalenie rodzicielskie, które w szczególny sposób może dotyczyć rodziców dzieci dotkniętych opóźnieniami rozwojowymi. Adekwatnym wsparciem w takich sytuacjach, mającym w dodatku potwierdzoną skuteczność w badaniach naukowych, może stanowić trening rodzicielski skoncentrowany na nauce radzenia sobie z trudnymi zachowaniami dzieci. Miejmy nadzieję, że możliwości otrzymania takiego wsparcia dla rodziców młodych osób z niepełnosprawnościami będą w kolejnych latach szeroko dostępne dla opiekunów tych dzieci.

Bibliografia:

Araten-Bergman T., Bigby C. (2020). Violence Prevention Strategies for People with Intellectual Disabilities: A Scoping Review, Australian Social Work.

Baker, B.L., Blacher, J., Crnic, K.A., & Edelbrock, C. (2002). Behavior Problems and Parenting Stress in Families of Three-Year-Old Children With and Without Developmental Delays. American Journal on Mental Retardation.

Bobińska K., Pietras T., Gałecki P. (2021). Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Continuo, Wrocław.

Jones, T.L., Prinz, R.J. (2005). Potential roles of parental self-efficacy in parent and child adjustment: A review. Clinical Psychology Review, 25(3), 341-363. DOI:10.1016/j.cpr.2004.12.004.

Mouton B., Loop L., Stievenart M., Roskam I. (2018). Parenting Programs to Reduce Young Children’s Externalizing Behavior: A Meta-Analytic Review of Their Behavioral or Cognitive Orientation, Child & Family Behavior Therapy, DOI: 10.1080/07317107.2018.1477348

Sadziak A, Wilinski W, Wieczorek M. (2019). Parental burnout as a health determinant in mothers raising disabled children. Balt J Health Phys Act, DOI: 10.29359/BJHPA.11.3.08.

____________________________

Mikołaj Zmełty – psycholog, oligofrenopedagog, terapeuta behawioralny Polskiego Stowarzyszenia Terapii Behawioralnej, koordynator prac Poradni Psychologicznej dla Dzieci i Młodzieży w ZZOZ w Cieszynie.