Zachowania ryzykowne wśród osób młodych

Zachowania ryzykowne młodzieży często są związane z próbą poradzenia sobie ze sobą i trudnymi dla siebie sytuacjami. Pomaganie nastolatkom wymaga od nas, dorosłych, podejmowania wysiłku zrozumienia tych zachowań oraz porzucenia pozycji wszechwiedzącego eksperta. To młody człowiek najwięcej wie o sobie, zaś osoba pomagająca posiada wiedzę dotyczącą problemu. Tylko połączenie tych dwóch „frontów” może przynieść realne, pozytywne skutki.

O młodzieży często usłyszeć można, że jest „trudna”, ale stwierdzenie to zdecydowanie zbyt rzadko przechodzi na głębszy etap analizy dotyczący tego, na czym owa „trudność” polega. Po dokładniejszej analizie wydaje się, że przez to ogólne stwierdzenie rozumieć można pojawiającą się czasami utrudnioną komunikację z młodym człowiekiem. Warto jednak przyjrzeć się powodom, dla których nastolatek niechętnie podchodzi do rozmowy z osobą dorosłą (a czasami do rozmowy w ogóle), zastanowić się, czy przyczyny takiej sytuacji leżą tylko po stronie młodego człowieka oraz zatrzymać się na chwilę i pomyśleć, jak wygląda funkcjonowanie z etykietką osoby „trudnej”, którą częstokroć wykorzystują nie tylko rodzice, ale i nauczyciele czy przedstawiciele rozmaitych instytucji.

Adolescencja to okres życia między dzieciństwem a dorosłością, czas przemian w budowie i wyglądzie ciała, psychice, postawach wobec swojej seksualności czy pełnieniu roli społecznej. Jak zatem można zauważyć, jest to okres niezmiernie intensywny, bogaty w różne, często skrajne przeżycia. Mając to na uwadze, być może nie jest już tak trudno zrozumieć różne, często niezrozumiałe dla innych reakcje młodych ludzi. Patrząc na ogrom emocji, jakich doświadczają nastolatkowie, można wnioskować, że mogą mieć kłopot z ich kontenerowaniem oraz zdrowym radzeniem sobie z nimi. Jak wobec tego zdarza się młodym ludziom zajmować się swoimi uczuciami?

Zachowania ryzykowne – czym są?
Jednym ze sposobów jest podejmowanie ryzykownych zachowań, które są ściśle związane z okresem adolescencji. Określenie zachowania ryzykowne wprowadzone zostało z czasem, na początku mówiono o „zachowaniach problemowych” definiowanych w zasadzie po raz pierwszy przez R. i S. Jessorów, którzy stworzyli teorię zachowań problemowych. Według nich skłonność do podejmowania zachowań problemowych była wypadkową czynników psychospołecznych oddziałujących na system osobowości, system spostrzeganego otoczenia i system zachowania. Wedle tej teorii na różne systemy funkcjonowania adolescenta oddziałują czynniki chroniące oraz czynniki ryzyka, których wzajemne relacje mają wpływ na podejmowanie przez młodego człowieka zachowań ryzykownych bądź konwencjonalnych dla jego zdrowia. Zachowania ryzykowne to różne zachowania podejmowane przez dzieci i młodzież, które zagrażają ich zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, a także są niezgodne z normami społecznymi (Jessor, Turbin, Costa, 1998). Zachowania konwencjonalne to zachowania nastawione na podtrzymywanie w społeczeństwie tradycyjnych norm i wartości, np. uczestnictwo w kołach zainteresowań, rozmaitych wolontariatach, zaangażowanie w życie duchowe, etc. Zachowania ryzykowne wydają się być nieodłącznym elementem okresu dojrzewania, w trakcie którego młodzi ludzie uczą się samodzielności oraz pielęgnują swą niezależność częstokroć podejmując ryzyko. Ważnym jest jednak, by nie wymknęły się one spod kontroli niosąc za sobą poważne i długofalowe konsekwencje.

Podając za raportem „Zachowania ryzykowne” Instytutu Matki i Dziecka zrealizowanym w 2017 roku do najczęstszych zachowań ryzykownych wśród młodzieży należą:

• używanie substancji psychoaktywnych (palenie tytoniu, picie alkoholu, upijanie się)
• używanie marihuany i innych narkotyków, używanie leków psychotropowych),
• przedwczesna aktywność seksualna,
• zachowania agresywne, przemoc, cyberprzemoc,
• zagrożenia behawioralne związane z nadmiernym korzystaniem z telefonu, graniem w gry komputerowe i inne, hazardem, internetem i niewłaściwym zachowaniem w sieci,
• drobne wykroczenia, wandalizm, chuligaństwo,
• zaniedbywanie obowiązków szkolnych,
• wagary,
• ucieczki z domu.

Funkcje zachowań ryzykownych
Wedle Teorii Zachowań Problemowych zarówno zachowania konwencjonalne, jak i problemowe pełnią w życiu młodych osób rozmaite funkcje:

• zaspokajają potrzeby życiowe (np. miłości, akceptacji),
• umożliwiają realizację zadań rozwojowych (np. określenie swojej tożsamości), uzyskanie niezależności od rodziców, przynależności do grupy rówieśników,
• mogą być sposobem radzenia sobie z trudnościami stresem, stanowią formę protestu przeciwko obowiązującym zasadom.

Oprócz funkcji, jakie zachowania problemowe pełnią w życiu młodego człowieka, by lepiej je zrozumieć oraz umieć umiejętnie pomóc, dobrze jest także mieć świadomość przyczyn podejmowania zachowań problemowych. Najczęstsze motywy zachowań problemowych wśród adolescentów to motywy:

• ucieczkowe: od problemów szkolnych, trudnej sytuacji rodzinnej etc.,
• konformistyczne: kiedy młode osoby chcą upodobnić się do innych,
• egzystencjalne: kiedy chcą zapełnić życiową pustkę,
• eksploracyjne: wynikające z chęci poszukiwania czy przeżycia czegoś nowego,
• hedonistyczne: dążące do osiągnięcia przyjemności,
• prestiżowe: np. ukazywanie siebie jako osoby „lepszej”, ważniejszej niż w rzeczywistości.

Warto podkreślić, że według wspomnianych wcześniej autorów teorii zachowań problemowych (Jessor, Jessor, 1998) zachowania ryzykowne są sposobem poradzenia sobie przez młodych ludzi z istotnymi dla nich sprawami, ponieważ ze względu na deficyty osobiste i środowiskowe, nie są oni ich w stanie rozwiązać w inny, bardziej adekwatny do sytuacji sposób. Jest to kluczowe w zrozumieniu zachowań ryzykownych wśród młodych ludzi – postrzeganie ich zmienia się, kiedy dostrzeże się, że nie wynikają one ze złej woli adolescenta (jak myśli wiele osób), ale z braku narzędzi, by działać w inny sposób. Nie można także zapominać o fakcie, że podejmując zachowania problemowe, młoda osoba krzywdzi także samą siebie, często na początku w ogóle tego nie zauważając.

Czynniki chroniące – koncepcja resilience
Istnieją także czynniki chroniące przed występowaniem zachowań ryzykownych. Warto wspomnieć tutaj o koncepcji resilience, w której podkreślono wagę właśnie czynników chroniących młode osoby przed zachowaniami problemowymi pomimo występowania w ich życiu licznych czynników ryzyka. Czynniki ryzyka można definiować jako właściwości indywidualne, cechy środowiska społecznego i efekty ich interakcji, które wiążą się ze zwiększonym ryzykiem powstania nieprawidłowości, zaburzeń, chorób lub przedwczesnej śmierci (Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik, 2009). Czynniki chroniące to cechy, sytuacje, warunki i wydarzenia życiowe, które zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia problemów i zaburzeń, w tym wypadku – zachowań ryzykownych bądź też przyczyniają się do minimalizacji ich intensywności. Według wspomnianej wyżej koncepcji, dzięki czynnikom chroniącym młoda osoba jest bardziej odporna na działanie czynników ryzyka, a co za tym idzie – mniej podatna na podejmowanie zachowań problemowych. Do czynników chroniących można zaliczyć m.in. posiadanie dobrej relacji z zaufaną osobą, relacje w rodzinie (np. czy młoda osoba ma wsparcie w rodzinie), czy też indywidualne cechy jednostki, takie jak temperament.

Zachowania ryzykowne – używanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wymienia picie alkoholu oraz używanie narkotyków wśród najważniejszych zagrożeń dla zdrowia we współczesnym świecie (Raport o stanie zdrowia na świecie WHO, 2002, 2003). Wczesna inicjacja picia alkoholu oraz spożywania środków psychoaktywnych uznawana jest za podnoszącą ryzyko rozwoju niebezpiecznych wzorców picia oraz używania innych substancji, a w następstwie – problemów społecznych i behawioralnych (Willmes, 2002). Warto jednak pamiętać o tym, że skłonność do eksperymentowania oraz zachowań impulsywnych (Baer, 1998), a także poszukiwanie niezależności (Steinberg, 1999), to nieodłączny element adolescencji. To, w połączeniu z często bardzo łatwym dostępem do substancji psychoaktywnych, może prowadzić do zwiększonego ryzyka ich używania w okresie dorastania. Po tego rodzaju używki sięgają coraz młodsze osoby, a dostępność środków psychoaktywnych jest coraz większa. Wyniki ogólnopolskiego badania zrealizowanego przez Fundację CBOS we współpracy z Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii wśród młodzieży z 2018 roku wskazują również na bardzo istotny aspekt zachowań ryzykownych wśród młodych osób, a mianowicie na wzrost używania leków uspokajających i nasennych bez wskazań od lekarza.

Zachowania ryzykowne – przemoc
Innym zachowaniem ryzykownym, które dotyczy młodych osób, jest przemoc. Warto zwrócić uwagę, że młode osoby mogą być zarówno tymi, którzy przemocy doświadczają, jak i tymi, którzy ją stosują. Nierzadko dzieje się tak, że obydwie te role się przeplatają. Poważnym problemem wśród młodzieży jest przemoc rówieśnicza. Może ona przebiegać w rzeczywistości realnej, ale także wirtualnej, gdzie narzędziem przemocy są nowoczesne technologie komunikacyjne. Używane są wówczas takie terminy, jak cyberprzemoc, cyberbullying czy mobbing elektroniczny albo nękanie internetowe. Według definicji Dana Oleusa dręczenie (bullying) to powtarzające się, długotrwałe wrogie zachowania podejmowane z zamiarem wyrządzenia przykrości lub krzywdy osobie, która ze względu na przewagę sprawcy (lub sprawców), nie może się bronić. Przemoc można rozpatrywać na wielu płaszczyznach, rozróżniamy jej dwa podstawowe rodzaje: fizyczną oraz psychiczną (werbalną oraz niewerbalną).

By zauważyć dane zjawisko, należy mieć wiedzę na jego temat. W literaturze wymienia się siedem elementów charakterystycznych dla znęcania się (Rigby, 2010):

• agresor lub grupa agresorów chcą wyrządzić komuś krzywdę,
• nadarza się okazja, w której występuje przewaga agresora lub agresorów nad ofiarą,
• dochodzi do celowego krzywdzącego zachowania lub zastraszania,
• zachowanie to nie ma uzasadnienia i nie zostało sprowokowane,
• zachowanie na ogół jest powtarzane,
• ofiary nie potrafią lub nie chcą się bronić i czują się krzywdzone,
• sprawcy mają poczucie przewagi nad ofiarami.

Należy również wiedzieć, jakie są przyczyny danego zachowania – tak, by móc z jednej strony zapobiegać jego występowaniu, z drugiej zaś, kiedy już do niego dochodzi, umieć sobie z nim radzić. Skąd bierze się agresja między rówieśnikami? H. Schneider mówi o czynnikach, które sprzyjają przemocy w szkolnych grupach rówieśniczych. Są to:

• przekonanie o konieczności przejścia dzieci przez fazę bójek i traktowanie takich zachowań, jako dopuszczalnych, a nawet korzystnych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia
• wzrastanie w rodzinie, którą charakteryzuje uczuciowy chłód i przemoc,
• niewłaściwy klimat wychowawczy szkoły, spowodowany brakiem kryteriów, oceny wyników nauczania i zachowania uczniów,
• brak reguł demokratycznego rozstrzygania ważnych kwestii pedagogicznych,
• niedostatki w podmiotowym traktowaniu uczniów i rodziców przez kadrę pedagogiczną i personel administracyjny szkoły.

Należy pamiętać, że doświadczanie przemocy wywołuje trudne emocje, które wpływają bezpośrednio na osobę doświadczającą przemocy (na jej relacje z innymi ludźmi, z sobą samym – np. poczucie własnej wartości, kwestie szkolne etc). Konsekwencje doświadczania przemocy oddziałują na daną osobę często przez całe jej życie, dlatego niezbędna jest pomoc i wsparcie, często oferowane przez długi czas. Podejmując pracę z młodymi ludźmi, warto także pamiętać o młodych, którzy sięgają po zachowania przemocowe jako rozwiązanie problemów. Istotne jest takie zaopiekowanie się tymi małoletnimi osobami, by nie tylko poznać przyczyny stosowania przez nich zachowań przemocowych, ale także, by pomóc im w radzeniu sobie z trudnościami w inny sposób, co czasami wymaga wręcz nauczenia od podstaw pozytywnych sposobów rozwiązywania konfliktów, z poszanowaniem praw rówieśników. Ważne jest także zrozumienie młodego człowieka oraz zaproszenie go do próby zrozumienia samego siebie.

Warto także zwrócić uwagę na przemoc jako problem wśród młodych osób nie tylko w kontekście przemocy rówieśniczej, ale także doświadczania przez młodych ludzi przemocy ze strony osób dorosłych. Wtedy nie zaliczamy tej formy przemocy do zachowań ryzykownych, ale wchodzimy w błędne koło zachowań przemocowych, ponieważ młode osoby, doświadczając przemocy, prezentują niespecyficzne symptomy i konsekwencje doświadczania przemocy w dzieciństwie, czyli m.in. właśnie zachowania ryzykowne i aspołeczne. Ważne, aby nauczyciele, pedagodzy mieli szeroką wiedzę na temat objawów, po których można poznać, że wobec młodego człowieka stosowana jest przemoc, aby móc uruchomić procedury pomocowe. Według Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę objawami tymi są:

• regres w rozwoju i funkcjonowaniu dziecka,
• izolowanie się, apatia,
• zachowania autodestrukcyjne (samookaleczenia, próby samobójcze),
• trudności szkolne,
• depresja, lęk,
• zachowania ryzykowne i aspołeczne,
• uzależnienia,
• nadmierna seksualizacja, problematyczne zachowania seksualne,
• zaburzenia snu, zaburzenia odżywiania,
• moczenie się, zanieczyszczanie,
• zahamowania rozwoju fizycznego, spadek wagi.

Warto pamiętać, że występowanie pojedynczych symptomów nie musi świadczyć o tym, że dziecko doświadczało bądź doświadcza krzywdzenia, należy być jednak uważnym na pojawianie się ich. Nasilanie się objawów wskazanych wyżej bądź pojawienie się kilku z nich zwiększa prawdopodobieństwo, że wobec młodej osoby była stosowana przemoc. Dane dotyczące krzywdzenia młodych osób są alarmujące. Jak wskazują wyniki ogólnopolskiego badania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę z 2019 roku aż 41% dzieci w wieku 11-17 lat doświadczyło przemocy ze strony bliskich dorosłych, najczęściej rodziców; co trzeci badany doznał przemocy fizycznej, co piąty – psychicznej; 13% badanych było świadkami przemocy.

Podsumowanie
Zachowania ryzykowne mogą nieść ze sobą długotrwałe i poważne konsekwencje dla funkcjonowania młodych osób, także w dorosłości. Należy kłaść duży nacisk na profilaktykę ich występowania, ale także nie odrzucać młodych osób, które stosują je, by w ten sposób radzić sobie z rozmaitymi problemami. To, co w obszarze tego zagadnienia wydaje się być szczególnie istotne, to otwartość, jaka jest niezbędna do jakiejkolwiek współpracy z młodym człowiekiem. Pomaganie nastolatkom wymaga od nas, dorosłych, podejmowania nieustannych prób zrozumienia ich oraz porzucenia pozycji wszechwiedzącego eksperta. To młody człowiek najwięcej wie o sobie, zaś osoba pomagająca posiada wiedzę dotyczącą problemu. Tylko połączenie tych dwóch „frontów” może przynieść realne, pozytywne skutki.

___________________________

Karolina Pudełko – psycholożka, specjalistka psychoterapii uzależnień w trakcie certyfikacji, absolwentka podyplomowych studiów „Seksuologia Kliniczna – Opiniowanie, Edukacja, Terapia” przy Instytucie Psychologii UAM. Pracuje w poradniach leczenia uzależnień i współuzależnień oraz wspiera osoby zagrożone wykluczeniem, Poznań.

BIBLIOGRAFIA:

• Dzielska, A., Kowalewska, A. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży – współczesne podejście do problemu, Studia BAS, 2(38), s. 139–168.
• Dzielska, A. (op.) (2017). Zachowania ryzykowne. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.
• Grabowska, M., Gwiazda, M. (red.) (2019). Młodzież 2018. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej, KBPN.
• Ostaszewski, K., Rustecka-Krawczyk, A., Wójcik, M. (2009). Czynniki chroniące i czynniki ryzyka związane z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalistów: klasy I-III. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”.
• Podlewska, J., Szredzińska, R., Joanna Włodarczyk, J. (2019). Analiza Polskiego Systemu Ochrony Dzieci Przed Krzywdzeniem. Warszawa: FDDS.

Inne z kategorii

Przemoc w rodzinie z problemem alkoholowym - WYKŁAD WZBOGACONY O TŁUMACZENIE NA JĘZYK MIGOWY

13.01.2023

Definicja i charakterystyka przemocy w rodzinie alkoholowym Formy przemocy w rodzinie...

czytaj dalej

Podcast "Powiedz o tym komuś"

31.10.2023

Maja Kuźmicz, Kierowniczka Niebieskiej Linii IPZ wzięła udział w podcascie "Powiedz o tym komuś"...

czytaj dalej