Dyskryminacja osób starszych w Polsce

Aktualności

30.04.2010

Niebieska Linia 2/2010

Badania europejskie wskazują, że wiek jest najczęstszą przyczyną dyskryminacji. Mimo tego, że łatwo jest wyliczyć przejawy dyskryminacji, bardzo ciężko jest je udowodnić, a tym bardziej im przeciwdziałać.

Wraz ze wrastającym odsetkiem osób starszych w społeczeństwie, badacze zaczęli przyglądać się rozmaitym kwestiom demograficznym, ekonomicznym i kulturowym związanym ze zjawiskiem starzenia się społeczeństw. Problem dyskryminacji ludzi starszych nie jest nowy, niemniej jednak w obliczu nowych zjawisk zachodzących w dzisiejszym świecie pozostaje nadal aktualny, zarówno w kontekście globalnym¹, jak i lokalnym².

Dyskryminacja ze względu na wiek³ rozumiana jest zazwyczaj jako gorsze, niesprawiedliwe traktowanie osoby ze względu na jej wiek, przy czym może to dotyczyć zarówno osób młodych, jak i starszych. Dyskryminacja może przybierać formy pośrednie lub bezpośrednie, być rozgraniczana na instytucjonalną i indywidualną, a obszarem, w którym występuje, może być zarazem życie publiczne, jak i prywatne.

Dyskryminacja w kontekście europejskim

Badania sondażowe przeprowadzane corocznie w krajach Unii Europejskiej diagnozują społeczną percepcję dyskryminacji. Raport z 2007 roku wskazuje, że 46% Europejczyków jest przekonanych, iż dyskryminacja ze względu na wiek jest szeroko rozpowszechniona w ich kraju. Taki pogląd jest najbardziej popularny wśród respondentów z Węgier (66%) oraz Czech (63%); najmniej natomiast wśród mieszkańców Irlandii (30%) oraz Luksemburga (31%). Polska plasuje się poniżej średniej europejskiej, ponieważ jedynie" 40% osób jest zdania, że dyskryminacja ze względu na wiek w naszym kraju jest znaczącym zjawiskiem (Eurobarometr 2007). Badania europejskie wskazują, że wiek jest najczęstszą przyczyną osobistego doświadczenia dyskryminacji. Wskazywany jest przez 5% respondentów, podczas gdy inne czynniki, takie jak rasa i pochodzenie etniczne - 3%, religia oraz niepełnosprawność - 2%⁴ (Eurobarometr 2003).

Obszary dyskryminacji

W Polsce badaniami nad zjawiskiem dyskryminacji zajmowały się do tej pory głównie środowiska związane z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz seniorów (np. Akademia Rozwoju Filantropii, Forum 50+), które realizowały projekty społeczne współfinansowane przez Unię Europejską. Problem dyskryminacji ze względu na wiek był też podejmowany przez środowiska naukowe (Szukalski 2004, Perek-Białas, Ruzik 2004, Szatur-Jaworska 2005), aczkolwiek brakuje badań socjologicznych, które podejmowałyby to zagadnienie w sposób kompleksowy.

Jednym z pierwszych badań dotyczących problemu równego traktowania osób starszych był sondaż przeprowadzony przez organizację Forum 50+ Seniorzy XXI wieku", przy współpracy firmy PBJ - Badania Marketingowe". Badaniem⁵ objętych zostało 1252 działaczy organizacji seniorskich oraz mieszkańcy ośmiu polskich miast w wieku powyżej 50 lat. Badanie miało na celu określenie, czy osoby starsze na co dzień stykają się z zachowaniami dyskryminującymi oraz w jakich obszarach życia pojawiają się one najczęściej.

Wyniki sondażu wskazują niezaprzeczalnie na fakt, iż seniorzy czują się w Polsce gorzej traktowani, zarówno w życiu społecznym, jak i prywatnym. Aż 50% ankietowanych odpowiedziało, że osoby starsze nie są traktowane z odpowiednim szacunkiem, a prawie 60% przyznało, iż ludzie starsi są nierówno lub gorzej traktowani z powodu swojego wieku. Wśród badanych 24% potwierdziło, iż sami doświadczyli nierównego traktowania w swoim otoczeniu.Zapytani o formy gorszego traktowania, respondenci wskazali na: lekceważenie, obojętność (83%), nieprzyjemne żarty (60%), wykorzystywanie materialne (27%), groźby i zastraszanie (23%), przemoc fizyczna (13%). Dwa procent respondentów nie zetknęło się nigdy z dyskryminacją ze względu na wiek. Strefami w życiu publicznym, w których najczęściej występowały dyskryminujące zachowania, były: środki komunikacji miejskiej (51%), placówki służby zdrowia (45%), urzędy (44%), ulica (35%), rodzina (20%), sklepy (19%) oraz miejsce pracy (11%)⁶.

Podobne kwestie zostały kilkakrotnie poruszane w ogólnopolskich badaniach opinii publicznej (CBOS 1998, 2000, 2007). W badaniach z roku 2000 Polacy wobec ludzi starych i własnej starości uwidocznił się pogląd, że ludzie starzy są postrzegani w bardzo zróżnicowany sposób. Życzliwy stosunek do ludzi w podeszłymwieku ankietowani najczęściej dostrzegają w rodzinie (69%), w środowisku sąsiedzkim (64%) oraz w parafii (58%),rzadziej - w sklepach(44%), placówkach służby zdrowia (39%), w byłym miejscu pracy (36%)oraz kolejno: w urzędach (27%), w środkach komunikacji (22%) i na ulicy (21%). Również środowisko młodzieżowe postrzegane jest jako mało życzliwe wobec seniorów (tylko 25% opinii pozytywnych).

Służba zdrowia, pomoc społeczna, partycypacja społeczna

Problemy, z jakimi borykają się osoby starsze w placówkach służby zdrowia to przede wszystkim odmowa wykonania badań oraz lekceważenie ze strony pracowników służby zdrowia. Na szczególną uwagę zasługuje natomiast problem ograniczonego dostępu do usług medycznych zadeklarowany przez 25% osób przebadanych przez Forum 50+. Rezultaty tych badań znajdują także potwierdzenie w opinii dr Jolanty Twardowskiej-Rajewskiej, która potwierdza przejawy zachowań dyskryminacyjnych wobec starszych pacjentów także w postaci np.: ograniczeń wiekowych w dostępie do badań profilaktycznych, późnych przyjazdów karetki pogotowia na wezwania osób starszych, złego traktowania w szpitalu, barier architektonicznych w budynkach, stawiania zaawansowanego wieku jako diagnozy wszelkich schorzeń. Dr Twardowska-Rajewska twierdzi, że choć łatwo jest wyliczyć przejawy dyskryminacji, bardzo ciężko jest je udowodnić, a tym bardziej im przeciwdziałać (raport Stop dyskryminacji, 2005).

Profesor Barbara Szatur-Jaworska zwraca z kolei uwagę na przejawy nierównego traktowania osób starszych w zakresie dostępu do pomocy i usług społecznych oferowanych głównie przez ośrodki pomocy społecznej. Stawia ona diagnozę, iż w tym obszarze przeważa dyskryminacja pośrednia (obecna w przepisach prawnych oraz strukturalnych uwarunkowaniach instytucji pomocy społecznej), aniżeli dyskryminacja bezpośrednia (celowa) o charakterze indywidualnym.

Wyniki analizy partycypacji społecznej osób starszych dokonane przez Jolantę Perek-Białas i Marcina Kocóra wskazały natomiast na zjawisko marginalizacji w dostępie do informacji publicznej oraz niewielkiej aktywności seniorów na poziomie władz i organizacji lokalnych przy jednocześnie wysokim udziale w wyborach ogólnopolskich (raport, op. cit).

Rynek pracy

Dyskryminacja ze względu na wiek ze strony pracodawców stanowi jeden z ważniejszych powodów, dla których tak niewiele osób po 50. roku życia jest nadal aktywnych zawodowo (Schimanek, 2006). Jak wskazują dane Europejskiego Urzędu Statystycznego, tylko 30% Polaków (40% mężczyzn oraz 20% kobiet) w wieku powyżej 50 lat jest aktywnych zawodowo, co sytuuje Polskę na przedostatnim (przed Maltą) miejscu wśród krajów Unii Europejskiej (Employment in Europę, 2008). Jak twierdzi Iwona Jaroszewska-Ignatowska, radczyni prawna, jednym ze źródeł dyskryminacji na rynku pracy są stereotypy na temat starszych pracowników, którzy są postrzegani jako mniej wydajni, częściej chorujący, mniej elastyczni, mający swoje nawyki, pracujący od... do", nie przejawiający inicjatywy, nie chcący się szkolić - uczyć języków obcych, poznawać nowych technologii, oraz pracujący na przeczekanie" do osiągnięcia wieku chroniącego ich przed wypowiedzeniem (raport, op. cit.).

Omawianie zjawiska dyskryminacji osób starszych na rynku pracy zacznę od zaprezentowania wyników monitoringu przeprowadzonego przez Polskie Towarzystwo Prawa Anty-dyskryminacyjnego (2009)⁷. Badanie miało na celu zdiagnozowanie ogłoszeń o pracę zawartych w najważniejszych polskich gazetach oraz na portalach internetowych. Po przeanalizowaniu ponad sześciu tysięcy ogłoszeń na przestrzeni trzech miesięcy okazało się, iż wiek jest drugim, po płci, czynnikiem, na podstawie którego pracodawcy stosują praktyki dyskryminujące już na poziomie rekrutacji. Przejawiało się to w dwóch formach - określeniu konkretnego wieku lub przedziału wiekowego, w jakim miał się znaleźć pracownik lub poprzez użycie takich sformułowań, jak: praca w młodym dynamicznym zespole", mile widziani studenci". Sformułowania tego typu znalazły się w 10% analizowanych ogłoszeń o pracę (Kędziora i in., 2009)⁸.

Pracodawcy zazwyczaj wzbraniają się przed określaniem tych praktyk jako dyskryminujące, gdyż uważają, iż mają oni dowolność w dobieraniu pracowników w odpowiedzi na potrzeby swojej instytucji, a warunki, jakie stawiają kandydatom są uzasadnione z punktu widzenia stanowiska. Jest to pogląd częściowo uzasadniony, niemniej jednak liczne badania i analizy wskazują, iż pracodawcy kierują się w swoich wyborach stereotypowymi wyobrażeniami na temat możliwości i umiejętności starszych pracowników.

Jak wskazują ogólnopolskie badania przeprowadzone przez Akademię Rozwoju Filantropii, przy współpracy IPSOS (raport Rynek pracy, 2007), jednym z najbardziej powszechnych doświadczeń zbiorowych grupy wiekowej 50+ na rynku pracy jest właśnie doświadczanie dyskryminacji. Grupą objętą badaniem były m.in. osoby długotrwale bezrobotne po 50. roku życia, a także pracodawcy oraz instytucje rynku pracy (agencje zatrudnienia, Wojewódzkie i Powiatowe Urzędy Pracy). Na wiek jako główną przeszkodę w znalezieniu pracy wskazało aż 63% respondentów, co stanowi najczęstszą z wymienianych odpowiedzi (na pleć wskazało 2%, na zły stan zdrowia 9%, brak ofert pracy w miejscu zamieszkania 8% oraz brak odpowiedniego wykształcenia - 6%). Świadomość tego, że wiek bezrobotnego jest główną przeszkodą w znalezieniu pracy, nie jest jednoznaczny z dyskryminacją tej osoby. Niemniej jednak jest to dość mocne wskazanie na problem wieku jako bariery w równych szansach na rynku pracy, gdzie młodość jest nadal wartością najwyżej cenioną.

Natomiast wśród respondentów reprezentujących różne instytucje rynku pracy 34% wskazało na dyskryminację jako najbardziej istotną przeszkodę w znalezieniu pracy dla osób po 50. roku życia. Dyskryminacja w zatrudnieniu jest przede wszystkim postrzegana jako negatywne nastawienie (postawa) w stosunku do osób starszych, w wyniku czego jest im znacznie trudniej znaleźć zatrudnienie niż osobom młodym⁹. W podsumowaniu autorzy raportu formułują tezę, iż przekroczenie 50. roku życia jest jakimś magicznym momentem zmieniającym sytuację zawodową człowieka" (raport, op. cit.).

Podsumowanie

Pisząc o zjawisku dyskryminacji osób starszych, skupiłam się na obszarach życia społecznego. Nie możemy jednak zapominać, że problem ten występuje też w sferze publicznej, rozumianej przede wszystkim jako przestrzeń publiczna (urzędy, ulice, galerie handlowe, transport publiczny), ale także jako media i komunikacja (telewizja, internet, reklama, rozrywka), gdzie wizerunek starszych osób jest najczęściej niekorzystny, co z kolei wpływa na tworzenie się negatywnych stereotypów i uprzedzeń prowadzących do dyskryminacji.

Brak kompleksowych i reprezentatywnych badań na temat nierównego traktowania osób starszych w Polsce nie pozwala jednak na przedstawienie dokładnej skali oraz wnikliwego opisania charakteru tego zjawiska. Dotychczasowe próby badawcze dają pewne wyobrażenie na ten temat poprzez zarysowanie najważniejszych stref życia społecznego, w których seniorzy stykają się z dyskryminacją. Zainteresowanie badawcze tą tematyką rozwija się i będzie się przekładać na wzrost wiedzy dotyczącej problemów osób starszych oraz rozwój mechanizmów zapobiegawczych.

J.S.

Przypisy

¹ Por. Bytheway 1995, Palmore 1999, Butler 2005.

²Por. Szukalski 2004, Perek-Białas, Ruzik 2004.

³ Ageizm jest terminem stosowanym w literaturze przedmiotu (por. Szukalski 2004) w odniesieniu do zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek.

⁴ W badaniu nie była poruszana kwestia nierównego traktowania ze względu na płeć, która prawdopodobnie miałaby więcej wskazań aniżeli wiek. Badania te miały na celu zdiagnozowanie poprawnej implementacji Dyrektywy Rady UE 2000/78/WE, która zabrania dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.

⁵ Dane pochodzą z raportu Stop dyskryminacji ze względu na wiek", Tokarz (2005).

⁶Rynek pracy jest jedynym z obszarów, gdzie zakaz dyskryminacji ze względu na wiek zawarty jest w prawie unijnym (dyrektywa Rady 2000/78/WE). Inne obszary, takie jak dostęp do usług, edukacji czy mieszkań, nie są w ten sposób chronione.

⁷ Podobne wyniki przedstawia raport Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Prawnej Dyskryminacja w ogłoszeniach o pracę" (2004) autorstwa Witolda Klausa.

⁸ Grupa 50+ jest częściej długotrwale bezrobotna (powyżej 12 miesięcy), podczas gdy osoby młodsze częściej pozostają bez pracy przez krótki okres.

⁹Wśród osób bezrobotnych, to właśnie grupa 50+ jest długotrwale bezrobotna (powyżej 12 miesięcy), podczas gdy osoby młodsze częściej pozostają bez pracy przez krótki okres.

BIBLIOGRAFIA

Butler R. N. (2005), Ageism: Looking Back Over my Shoulder (w.) Ageism in the New Millenium. Generations, Journal of the American Society on Aging" San Francisco: ASA.

Bytheway B. (1995), Ageism, Open Univeristy Press.

CBOS (2000), Polacy wobec ludzi starych i własnej starości. Komunikat z badań, Warszawa.

Employment in Europe (raport) (2008), Bruksela: Komisja Europejska.

Eurobarometr (2003), Discrimination in Europę. Executive summary, Komisja Europejska.

Eurobarometr (2007), Discrimination in the European Union, Komisja Europejska.

Kędziora K., Śmieszek K., Zima M. (2009), Równe traktowanie w zatrudnieniu. Przepisy a rzeczywistość. Raport z monitoringu ogłoszeń o pracę, Warszawa: Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego.

Palmore E. (1990), Ageism, negative and positive, New York: Springer.

Perek-Białas J., Ruzik A. (2004), Aktywizacja starszych ludzi na rynku pracy: bariery i możliwości (w:) T. Kowalewski, P. Szukalski (red.) Nasze starzejące się społeczeństwo.

Nadzieje i zagrożenia, Łódź:Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szansę. Raport (2007), Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce.

Schimanek T. (2006), &Sytuacja osób powyżej 5O-tego roku życia na rynku pracy oraz rola organizacji pozarządowych świadczących usługi rynku pracy skierowane do tych osób, &Warszawa: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.

Szatur-Jaworska B. (2005), Osoby 50+ w Polsce na rynku pracy. Szansę i zagrożenia, prezentacja na konferencji Glos osób starszych. Silą przyszłości", Warszawa listopad 2005.

Szukalski P. (2004), Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek (ageizm) - przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Społeczna" nr 2.

Tokarz B. (red.) (2005), Stop dyskryminacji ze względu na wiek. Głos ekspertów, doświadczenia osób starszych, raport, Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce.