Okaleczone ciało

Aktualności

31.10.2009

Niebieska Linia 5/2009

Autoagresja może być sposobem na komunikowanie się z innymi ludźmi. Okaleczając swoje ciało, skazany ujawnia bezradność, zagubienie, złość. Mając problem z nazwaniem i wyrażeniem doświadczanych emocji, okazuje je w sposób dla siebie najbardziej znany, czyli okaleczając się. Niektórzy poprzez autoagresję chcą pokazać, że mają wpływ na swoje życie, że decydują o sobie.

Problem samouszkodzeń od dawna istnieje w środowisku więziennym i dotyczy stosunkowo dużej liczby więźniów. Samookaleczenia stają się jednym z elementów życia więziennego. Pomimo podejmowanych oddziaływań psychokorekcyjnych, skala zjawiska nie zmniejsza się, dlatego warto zastanowić się nad przyczynami dokonywania okaleczeń, by móc znaleźć odpowiedź na pytanie, jak im zapobiegać.

Samouszkodzenia w izolacji więziennej przybierają rozmaite formy: od powierzchownych nacięć skóry, poprzez połyki, a skończywszy na głębokich cięciach, które grożą trwałym uszkodzeniom zdrowia lub nawet śmiercią skazanego.

Nie wszyscy więźniowie okaleczają się, są osoby, które nigdy nie dokonywały samouszkodzeń i jak deklarują, nie zamierzają ich w przyszłości dokonywać. W ich opinii osoba, która okalecza się, jest albo chora, albo słaba psychicznie i nie potrafi radzić sobie ze swoimi problemami. Jednak motywy podejmowania celowego uszkodzenia ciała mogą być różnorodne, np. samouszkodzenie może być manifestacją własnych problemów, stanowić może próbę odnalezienia swojego miejsca w grupie lub formę wywierania określonych decyzji na przełożonych.

Przyczynami samouszkodzeń mogą być uwarunkowania o charakterze indywidualnym lub społecznym. Pragnę skupić się na tych drugich, gdyż ich znaczenie jest szczególnie widoczne w izolacji więziennej.

Modelowanie

Dużą rolę w procesie dokonywania samouszkodzeń odgrywa modelowanie, czyli uczenie się poprzez obserwowanie zachowań innych ludzi. Dzięki niemu można się nauczyć zarówno zachowań prospołecznych, jak również destrukcyjnych, w tym dokonywania samouszkodzeń. Według twórcy teorii społecznego uczenia się Alberta Bandury, jednym z elementów modelowania jest zapoznanie się z nieznanym dotąd i nie praktykowanym wzorem zachowania. Więźniowie obserwując innych osadzonych, którzy dokonują samookaleczenia, zdobywają wiedzę, jak wykonuje się daną czynność i w przyszłości mogą skorzystać z zakodowanych wówczas informacji, jako wskazówek do działania. Skazani okaleczają się, bo widzą, że inni również tak robią. Zmniejsza to zahamowanie, czyni dane zachowanie dostępnym. Osoby dokonujące samouszkodzeń często opowiadają pozostałym, że doznały ulgi podczas cięcia się, twierdzą, że cięcie jest lepsze od orgazmu", podpowiadają, jak najlepiej się ciąć, aby np. nie było dużych obrażeń. Takie relacje są dodatkową podnietą, zachęcającą do okaleczenia.

Zasady modelowania pokazują, że konsekwencje zachowań obserwowanych u modela pełnią rolę zastępczych nagród i kar, dzięki czemu mogą utrwalić dane zachowanie lub nie. Skazani obserwują, jakie wzmocnienia otrzymuje osoba samouszkadzająca się i sami decydują się na podjęcie takiej próby. Podczas rozmów zdarza się usłyszeć: Jestem grzeczny i nic z tego nie mam, a niektórzy ciachają się i mają co chcą, więc ja też zacznę być niegrzeczny, bo to się bardziej opłaca".

Gdy osoba okaleczająca się ma wysoką pozycję w hierarchii więziennej, wówczas niektórzy osadzeni, chcąc się z nią identyfikować, przejmują jej zachowanie i dokonują podobnych czynów co model. Ponadto w ten sposób chcą zaimponować swojemu idolowi". Czasami chcą zrobić wrażenie na pozostałych, prześcigają się, kto dokona większego cięcia.

Pomimo karania osób podejmujących zachowania autodestrukcyjne, nie udało się wyeliminować tego zjawiska. Przyczyną może być fakt, że rezultatem podjęcia okaleczenia będzie większa ilość uwagi i czasu poświęcona danej osobie, co traktowane jest przez obserwatorów jako nagroda. Po drugie, kara wymierzona przez przełożonych może powodować wzrost atrakcyjności danej osoby w grupie więźniów.

Forma komunikacji

Autoagresja może być sposobem na komunikowanie się z innymi ludźmi. Okaleczając swoje ciało skazany pokazuje swą bezradność, zagubienie, złość. Mając problem z nazwaniem i wyrażeniem doświadczanych emocji, okazuje je w sposób dla siebie najbardziej znany, czyli okaleczając się. Jeden z więźniów powiedział: Jak powiem, że jestem wściekły, to będą tylko puste słowa, wściekłość można wyrazić niszcząc siebie, poprzez ból i krew". Poprzez samouszkodzenia skazani chcą zwrócić na siebie uwagę, chcą, by ich problemy były w centrum zainteresowania. Bez słów wołają: Tu jestem!". Okaleczone ciała mogą nieść również ze sobą komunikat: Patrzcie na mnie, jestem niezależny. Możecie stawać na głowie, a i tak zrobię swoje. Jak będę chciał, to żadna terapia nie pomoże. Tylko ode mnie zależy, czy potnę się, czy nie". Poprzez autoagresję osoby chcą pokazać, że mają wpływ na swoje życie, że decydują o sobie.

Samookaleczenie bywa formą wywierania wpływu na zachowanie innych osób, zwłaszcza przełożonych. W rozmowach po dokonaniu okaleczenia osoby mówią, że zrobiły to, ponieważ chciały wymusić zmianę osadzenia, poparcie prośby, uzyskać zgodę na dodatkowe widzenie. Czasami podkreślają, że jeśli nie dostaną tego, czego oczekują, to poleje się krew".

Samouszkodzenia mogą łączyć i spajać grupę więźniów, którzy ich dokonują. Wspólne doświadczenie powoduje, że osoby spostrzegają siebie nawzajem jako swoich", a dzięki temu tworzy się poczucie przynależności, akceptacji i bezpieczeństwa. Jeżeli dokonywanie samouszkodzeń będzie skuteczną formą komunikacji i zaspokojenia swoich potrzeb, to będzie się powtarzać i utrwalać, zwłaszcza gdy osoba nie zna innych sposobów radzenia sobie z problemami. Ważne zatem wydaje się konstruowanie indywidualnego programu terapeutycznego, który uwzględnia problemy osadzonego. Jednym z celów zajęć przeznaczonych dla osób dokonujących autoagresji jest nauczenie ich społecznie akceptowanych form wyrażania emocji oraz sposobów konstruktywnego rozwiązywania problemów. Dzięki zdobyciu nowych umiejętności zwiększą one swój repertuar zachowań i w przyszłości będą miały wybór między dokonaniem samouszkodzenia a wykorzystaniem nowych, nabytych strategii.

A. B.-G.