Osobowościowa kategoryzacja sprawców przemocy w rodzinie

Aktualności

30.10.2012

Niebieska Linia 5/2012

Badania osób skazanych za znęcanie się nad rodziną dowodzą, że nie ma jednego wzorca psychologicznego sprawcy przemocy. Wyróżnienie sprawców przemocy w zakresie cech osobowości o określonym profilu, ułatwi ocenę stopnia zagrożenia agresją z ich strony, pozwoli na dobór odpowiedniego programu terapeutycznego. Wiedza budzi nadzieję na coraz lepsze dostosowanie systemu pomocy dla ofiar i sprawców przemocy w rodzinie

Problematyka i cel badań

W literaturze tematu autorzy, analizując przyczyny przemocy w rodzinie, zwracają uwagę przede wszystkim na uwarunkowania osobowościowe sprawców i ofiar przemocy, wskazując na różnorodne jej dysfunkcje. Do najczęściej diagnozowanych problemów osobowościowych i psychologicznych wśród mężczyzn dopuszczających się przemocy należą: niska samoocena i samoakceptacja, brak samokontroli, zaburzenia funkcji poznawczych, niewłaściwe reagowanie na stres, agresywność, impulsywność, zależność i dążenie do zależności, silna podejrzliwość i zazdrość, ambiwalencja i problemy w bliskich intymnych związkach, silne mechanizmy obronne - wypieranie, zaprzeczanie, racjonalizacja oraz nadużywanie alkoholu (Dutton, 2001; 0'Leary, 1993; Goldstein, 1986; Saunders, 1995; Bennett, Williams, 1999 Gelles, Straus, Steinmetz, 1988; Vasselle-Augenstein, Ehrlich, 1992, Campbell, Sharps, Glass, 2000, Rode, 2002, 2009)

W związku z tym kilku autorów (Gondolff, za: Saunders, 1995, Dutton 2001, Holtzworth-Munroe, Stuart i in., 1994, 2003, Rode 2010) próbowało wyróżnić typy sprawców przemocy, którzy charakteryzują się szczególnymi cechami osobowości lub wzorcami agresywnego zachowania. Generalnie zauważa się, że sprawcy przemocy mają problemy z poczuciem własnej wartości, kontroli tożsamości, samoakceptacją, czyli z nieprawidłowym rozwojem lub zaburzeniem struktury ja" w osobowości.

WYKRES 1. Ostateczne centra skupień

wykres 1

Analiza opisywanych w piśmiennictwie przedmiotu typowych charakterystyk psychologicznych sprawców prowadzi do wniosku, że nie można mówić o jednym typie sprawcy przemocy domowej. Nie wiemy także, jakie mogą być uwarunkowania kształtowania się indywidualnych cech osobowości sprawców. Zakłada się bowiem wpływ różnych czynników na wyzwalanie aktów agresji u sprawców przemocy.

Celem przeprowadzonych badań była odpowiedź na pytanie: Czy można wyodrębnić różne typy sprawców przemocy wewnątrzrodzinnej ze względu na określony profil czynników osobowościowych i cech temperamentu?

Metody badań

Badaniami objęto 325 mężczyzn skazanych z art. 207 § 1, 2 za znęcanie się nad członkami swojej rodziny. Pod względem płci grupa była jednorodna.

W badaniu wykorzystano następujące techniki badawcze: Skala Inteligencji - D. Wechslera, Skala Samoakceptacji E.M. Berger, Kwestionariusz Delta - R. Drwala, Kwestionariusz SABD - Buss-Durkee, (opracowanie J.M. Stanika, A. Roszkowskiej, J. Kucharewicz), Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) J. Strelau.

Przeprowadzano skategoryzowane wywiady ze sprawcami przemocy. Wykorzystano także analizę akt sądowych -w tym celu sporządzono matrycę taksonomiczną, umożliwiającą kodowanie danych zawartych w aktach spraw.

W ramach analizy statystycznej 325 sprawców przemocy domowej poddano podziałom, tak aby otrzymać podgrupy badanych, różniące się w zakresie wybranych cech osobowościowych i temperamentu: poziomu inteligencji, poziomu samoakceptacji, poczucia kontroli, agresywności, wrogości oraz temperamentu. W tym celu przeprowadzono analizę skupień metodą k-średnich. W rezultacie w badanej grupie sprawców przemocy wyodrębniono cztery podgrupy (skupienia), różniące się w zakresie wybranych cech osobowościowych.

Wyniki badań

Centra skupień (średnie wyrażone w stanach, odchylenie standardowe) w zakresie siedemnastu czynników indywidualnych przedstawiono na wykresie numer 1.

W artykule zostaną zasygnalizowane w dość znacznym skrócie przede wszystkim te wyniki, które stały się podstawą wyróżnienia ze względu na cechy osobowości i temperamentu określonych typów sprawców przemocy. Skupiając się na zróżnicowaniu wewnątrz klasterów, można powiedzieć, że dla każdej z wyróżnionych grup istnieje określony, tworzący konstelację, układ cech, który charakteryzuje daną grupę. Grupy można przedstawić w następujący sposób:

Grupa A (113 osób) - sprawcy reaktywnie agresywni charakteryzują się ilorazem inteligencji określanym jako poziom inteligencji poniżej przeciętnej (ociężałość umysłowa) -wskazuje to na niską sprawność procesów myślowych badanych, pomimo iż mieszczą się oni jeszcze w pojęciu normy intelektualnej. Można przewidywać, że jednostki te mogą mieć trudności z rozwiązywaniem różnorodnych problemów życiowych. Sprawcy reaktywnie agresywni charakteryzują się także przeciętnym poziomem samoakceptacji - regulatorem zachowania się tych sprawców są zarówno oczekiwania, jak i poziom aspiracji. Osoby te wykazują przekonanie, że zdarzenia życia codziennego oraz ich zachowania są rezultatem działania czynników sytuacyjnych, losowych i nie podlegają ich kontroli, zatem angażowanie się w jakieś działania nie ma większego sensu, ponieważ to, co się zdarzyło, nie zależy od owych działań.

Dokonując analizy strukturalnej wyników FCZ-KTT można zauważyć, że osoby te są przeciętnie wytrzymałe, wysoko reaktywne, słabo aktywne, wykazują przeciętną wrażliwość sensoryczną i perseweratywność.

Podsumowując, sprawcy reaktywnie agresywni charakteryzują się wysokim poziomem agresji emocjonalnej (zachowania agresywne mogą być reakcją na przeciążenia stymulacyjne jako skuteczny sposób redukcji stymulacji, nadoptymalnego poziomu aktywacji). Regulacja zachowania przebiega na poziomie emocjonalno-popędowym (brak umiejętności kontroli poznawczej zachowań agresywnych, iloraz inteligencji poniżej przeciętnej), brak zdolności aktywnego zadaniowego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, na sytuacje te reagują: irytacją, złością, gniewem, zamiast ich rozwiązania (niska aktywność, żwawość, przeciętna wytrzymałość). Postrzeganie wyników swoich zachowań jako pozostających poza własną kontrolą (słaba aktywność, wyrażająca się niewielką liczbą zachowań ukierunkowanych na określone cele).

Grupa B (71 osób) - sprawcy o niskich kompetencjach zaradczych charakteryzują się ilorazem inteligencji na pograniczu pomiędzy upośledzeniem umysłowym a normą. Wskazuje to na znaczne utrudnienia w przetwarzaniu informacji w centralnym układzie nerwowym, najczęściej obniża precyzję odbioru informacji oraz możliwość i prawidłowość zastosowania efektów owego procesu w praktyce. Skutkuje to słabo rozwiniętym myśleniem abstrakcyjnym. Mają ograniczoną zdolność do analizy i uogólnień, do zauważania istoty rzeczy i wnioskowania logicznego. Sprawcy przemocy należący do tej grupy przejawiają bardzo niski poziom samoakceptacji. Rozbieżność ta stanowi źródło napięcia emocjonalno-motywacyjnego, silnej stymulacji, wywołując nadoptymalny wzrost aktywacji i silne napięcie emocjonalne (Jakubik, 1997).

Badani charakteryzują się ponadto wysokim poczuciem kontroli zewnętrznej. Jest w nich przekonanie, że to, co się im zdarza w życiu, nie jest zależne od ich działań, wpływ na to mają inne siły i osoby. Brak im zaufania do własnych możliwości, kontrolowania tego, co się dzieje w określonych sytuacjach, spostrzegają wynik własnej działalności jako wynik przypadkowy, pozostający poza ich kontrolą, a więc wynik tych działań przestaje sterować ich zachowaniem, zatem nie sprzyja zaangażowaniu motywacji do zmiany zachowania czy zmiany sytuacji. Daje im to, uwzględniając niski poziom intelektualny, a więc trudności w odbiorze i przetwarzaniu informacji, niską samoakceptację - przekonanie o braku związku pomiędzy własnym zachowaniem a pozostałymi sytuacjami. Są labilni emocjonalnie (przejawiają różną gamę uczuć: od złości, zazdrości do lęku, niepokoju). Nie mają w sobie poczucia rozgoryczenia, gniewu. Słabo odporni i wytrzymali, nie potrafią radzić sobie z problemami codzienności.

Podsumowanie: sprawcy o niskich kompetencjach zaradczych są mało wytrzymali i aktywni, z niską odpornością emocjonalną, labilni emocjonalnie, słabo aktywni zawodowo i społecznie, mało elastyczni w zachowaniu (mają ograniczoną zdolność do analizy i uogólnień, do wnioskowania logicznego). Przejawiają skłonność do atakowania innych bezpośrednio lub pośrednio za pomocą słów. Agresja tych sprawców może się przejawiać jako mechanizm podwyższenia poziomu samoakceptacji i kontroli nad otoczeniem - podnoszenie przez obniżenie wartości innych (Kubacka-Jasiecka, 1996). Agresja może być wywołana zarówno atakiem, jak i czynnikami drażniącymi.

Grupa C (66 osób) - sprawcy psychopatyczno-odwetowi. Cechami dominatywnymi tej grupy są wrogość, bardzo niskie poczucia winy, niska reaktywność. Osoby te są przekonane, że inni przynoszą im krzywdę lub ją planują. Opozycyjni wobec autorytetów i władzy, często także wobec prawa. Odporni na presję społeczną i wpływ innych, kontrolują otoczenie.

Istotną cechą psychologiczną w profilu tych sprawców jest niska reaktywność emocjonalna, która wraz z niską wrażliwością sensoryczną wskazują, że ich wrażliwość emocjonalna jest mała, nie przeżywają stanów napięcia emocjonalnego ani poczucie winy. Są odporni emocjonalnie, nie przejawiają w sytuacjach trudnych tendencji do załamań. Wydolność sprawców tej grupy jest duża: osoby te charakteryzują się dużą aktywnością zachowań, są wytrzymałe, potrafią sobie radzić w niekorzystnych warunkach. Są niskoreaktywni, a więc posiadają większe zapotrzebowanie na stymulację. Źródłem stymulacji mogą być bodźce zewnętrzne, np. otoczenie, sytuacja, zadania, jak i własne zachowanie. Biorąc pod uwagę kontekst zachowań agresywnych: przemocy wobec najbliższych w rodzinie - można oczekiwać, że zachowania agresywne tych sprawców są często źródłem silnej stymulacji, szczególnie zachowania agresywne o charakterze instrumentalnym (sprawczym) są wykorzystywane do kompensacji niedoboru stymulacji. Sugestia ta może być potwierdzona wskaźnikiem samoakceptacji. Mała rozbieżność między obu rodzajami ja" (wysoka samoakceptacja) ma niską wartość stymulacyjną, co może być jedną z przyczyn ciągłego niedostymulowania, tak typowego dla osobowości nieprawidłowej (Eliasz, 1981).

Podsumowując, sprawcy tej grupy posiadają wiele rysów osobowości nieprawidłowej: niską reaktywność - wysokie zapotrzebowanie na stymulacje, brak poczucia winy, wrogość, płytkość emocjonalną, sprawną inteligencję. Charakteryzuje ich wyraźna przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad poznawczo-uczuciową. Są zdolni do względnie nieemocjonalnego funkcjonowania nawet w sytuacjach wywołujących u innych silne napięcie emocjonalne. Ich reakcje wewnętrzne są chłodne i kontrolowane. Sprawcy psychopatyczno-odwetowi są nastawieni na kontrolowanie sytuacji zewnętrznej przez świadome wywieranie wpływu na poszczególne osoby, najczęściej za pomocą narzucania własnej woli, stosowania nacisku, gróźb. Nie liczą się z potrzebami innych. Wykazują słabą wrażliwość emocjonalną, a na poziomie poznawczym nieumiejętność odczytania emocji u innych. Słaba zdolność do przeżywania poczucia winy pozwala im na pomniejszenie odpowiedzialności za własne zachowania, przerzucanie winy na ofiarę. Agresja tego typu sprawców może być po pierwsze źródłem silnej stymulacji, po drugie mechanizmem uzyskiwania kontroli, samopotwierdzenia (dominacja, narzucanie własnych poglądów jedynie słusznych, egoizm). D.G. Dutton (2001) nazywa agresorów o takich cechach agresorami psychopatycznymi uważając za Hare, że istotną cechą psychologiczną psychopatii jest brak reaktywności emocjonalnej i brak poczucia winy - sumienia.

Grupa D (75 osób) - sprawcy z dużym potencjałem przystosowawczym. Na podstawie uzyskanych badań, sprawców tej grupy można by określić jako osoby niemające dysfunkcji w strukturze osobowości. Są to jednostki, których zasoby indywidualne są bardzo korzystne dla ich funkcjonowania zarówno poznawczego, jak i społecznego (zdolności radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych). Konfiguracja cech wskazuje na efektywną regulację stymulacji i ogólne nastawienia na poszukiwanie stymulacji (poziom pobudzenia w granicach optimum). Osoby te charakteryzująsię ogólnie dużymi możliwościami przystosowawczymi, krytycyzmem, w sytuacji frustracyjnej z reguły działają bardziej konstruktywnie, liczą się z informacją zwrotnąo wynikach swojego postępowania. Przejawiają większą aktywność w poszukiwaniu informacji ułatwiających podjęcie określonej decyzji.

Podsumowanie: Funkcjonowanie mechanizmów integracyjno-regulacyjnych osobowości tych sprawców, zarówno na poziomie struktur popędowo-emocjonalnych, jak i poznawczych nie budzi zastrzeżeń. Posiadają stabilne poczucie kontroli wewnętrznej, co sprzyja lepszemu radzeniu sobie ze stresem, zwiększa prawdopodobieństwo zaspokojenia przez nich różnorodnych potrzeb (poczucia bezpieczeństwa, siły). Agresja sprawców z dużym potencjałem przystosowawczym może byćwarunkowana wpływami sytuacyjnymi, głównie przez zewnętrzne czynniki sytuacyjne, takie jak: określony rodzaj frustracji czy stresu, negatywnąpostawępartnerów interakcji, odbiór informacji itp. Wydaje się, że sygnały występujące w danej sytuacji aktywizują schematy poznawcze badanych związane z agresją i w ten sposób podwyższająwyrazistośćreakcji agresywnych, nawet gdy jednostka nie doświadcza silnego pobudzenia afektywnego.

Podsumowanie

Konkluzje z badańsą następujące: wnikliwe badanie sprawców przemocy powinno pozwolićna coraz lepsze dostosowanie systemu pomocy dla ofiar i sprawców przemocy w rodzinie. Leczenie sprawców nie może być tylko alternatywąwobec postępowania sądowego, musi byćelementem całościowych programów interwencji wobec przemocy w rodzinie. Wyróżnienie sprawców przemocy w zakresie cech osobowości, o określonym profilu, ułatwi ocenę stopnia zagrożenia agresją z jego strony, pozwoli na dobór odpowiedniego programu terapeutycznego. Dla sprawców agresywnych sytuacyjnie (grupa D) wskazany byłby program psychoedukacyjny o charakterze behawioralno-poznawczym, dla sprawców agresywnych reaktywnie (grupa A) oprócz treści psychoedukacyjnych w programie terapeutycznym należałoby uwzględnić ich własną pracę nad wzmacnianiem mechanizmów kontroli i uczeniem się radzenia sobie ze stresem. Dla sprawców agresywnych z rysami osobowości nieprawidłowej (grupa C) konieczny jest program uwzględniający leczenie zaburzeń osobowości, a działania terapeutyczne skierowane powinny być na zmianę przekonań sprawcy dotyczących przemocy, a w szczególności mechanizmu zaprzeczania. Sprawcy z grupy B - powinni zostać objęci działaniami psychologicznymi umożliwiającymi im nabycie umiejętności radzenia sobie z różnymi sytuacjami trudnymi, z kontrolą emocji oraz budowania poczucia wartości.

Bibliografia do artykułu dostępna jest na stronie www.pismo.niebieskalinia.pl

Dr hab. Danuta Rode - pracownia naukowa w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Więcej o wynikach badań można przeczytać w książce: Danuta Rode (2010): Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie. Charakterystyka sprawców. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.