Język agresji. Przemoc w komunikacji międzyludzkiej

Niebieska Linia nr 2 / 2015

Dobra komunikacja jest niezwykle istotna dla budowania więzi i porozumienia między ludźmi; ucząc dzieci dobrych wzorców – uczymy je jednocześnie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie w sytuacjach trudnych bez odwoływania się do zachowań przemocowych.

Zajęcia ze słuchaczami studiów podyplomowych z zakresu mediacji rodzinnych¹ adresowane głównie do pracowników socjalnych, kuratorów sądowych, socjoterapeutów i psychologów rodzinnych utwierdzają w przekonaniu, że jednym z głównych problemów, jaki napotykają oni w swojej pracy jest przemoc, występująca także pod postacią agresji słownej. Z podobnym problemem, ale w odniesieniu do dzieci i młodzieży szkolnej, a nierzadko także ich rodziców, borykają się nauczyciele, psycholodzy i pedagodzy szkolni, którzy z kolei uczestniczyli w szkoleniach i warsztatach poświęconych problematyce komunikacji i rozwiązywania sytuacji konfliktowych². Wszyscy zgodnie zauważają, że dzieci przejmują negatywne wzorce komunikacji od swoich rodziców i opiekunów oraz rówieśników, a także z internetu i gier sieciowych, w których to tzw. mowa nienawiści jest na porządku dziennym. Bardzo często rodzice bagatelizują ten problem, a wręcz – jak wynika z wypowiedzi pracowników szkoły – reagują agresją na próby interwencji ze strony pedagogów, psychologów czy wychowawców. Jednocześnie zarówno uczestnicy szkoleń i warsztatów, jak i słuchacze studiów podyplomowych poszukiwali na zajęciach konkretnej wiedzy i umiejętności komunikacyjnych, które mogliby stosować w swojej pracy (w celu podniesienia jakości kontaktów z petentami i podopiecznymi) oraz aby rozwijać te kompetencje i umiejętności u osób zgłaszających się do nich po pomoc i poradę psychologiczną.

Podstawowym problemem jest brak dobrych wzorców komunikacji w rodzinie, co przekłada się na relacje między poszczególnymi jej członkami oraz prowadzi do sytuacji konfliktowych. Istnieją pewne formy komunikacji, związane z niekonstruktywnymi jej formami, które blokują uzyskanie porozumienia czy wypracowanie kompromisu. Zamiast nich, warto stosować takie, które motywują wszystkich do współpracy i konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Dobrze jest unikać pytań zawierających negację, np. Dlaczego nie…? (Dlaczego nie posprzątałeś swojego pokoju?). W ich miejsce warto zastosować formę zachęcającą do działania, np. Może warto by było…?.

Współpraca zamiast konfliktu

Konflikty są naturalnym elementem codziennego życia. Kiedy próbujemy je stłumić, zbagatelizować i nie dopuścić do sytuacji, w której sprzeczne racje staną się zarzewiem dyskusji, wcale nie rozwiązujemy problemu, ale ‘zamiatamy go pod dywan. Tłumione konflikty są źródłem kolejnych, ponieważ generują dodatkowe negatywne emocje i odczucia. Jawny konflikt pozwala przyjrzeć się postawom, opiniom zaangażowanych w spór osób. Wybór określonych zachowań komunikacyjnych może prowadzić do eskalacji konfliktu (spirala konfliktu się nakręca) lub też do jego rozwiązania i wypracowania kompromisu.

Warto także unikać takich niekonstruktywnych zachowań komunikacyjnych, jak:

• Aautorytarne doradzanie, sugerowanie, narzucanie rozwiązańPrzykłady: Dlaczego raz nie możesz mnie posłuchać. Chyba z racji wieku wiem lepiej, co jest dla ciebie dobre?; Mówię ci wyraźnie: zrób to tak…!.Prawdopodobne reakcje: Sam wiem jak to zrobić!, Nie znoszę, gdy ktoś mnie poucza!.
• —Tendencyjne osądzanie, krytykowanie osoby, potępianie, strofowaniePrzykłady: Jesteś głupi i dlatego podejmujesz głupie decyzje; Nie wiem, jak ze swoją nikłą wiedzą mogłeś zajść tak daleko!.Prawdopodobne reakcje: Sam jesteś głupi; Jakim prawem mnie osądzasz?!; Zachowaj swoją krytykę dla siebie!.
• —Bezpodstawne chwalenie, bezwarunkowa aprobata, stosowanie pochlebstwPrzykłady: Cokolwiek robisz, to jest słuszne; Nigdy się nie mylisz.Prawdopodobne reakcje: Ale wazeliniarz!; Od niego nigdy się nie dowiem jak jest naprawdę!.
• Obrzucanie wyzwiskami, wyśmiewanie, wyszydzaniePrzykłady: Nie wiedziałem, że jesteś tak tępy; Nie wyobrażaj sobie, że z takim wyglądem masz u niej jakiekolwiek szanse.Prawdopodobne reakcje: Ale gbur!; Popatrz lepiej na siebie!; Może jednak on ma rację?.
• —Tendencyjne interpretowanie zdarzeń, stronnicze analizowanie sytuacji, stawianie diagnozy na podstawie niepełnych informacjiPrzykłady: Mówisz tak, bo jesteś do niej zwyczajnie uprzedzony; Wstrzymaj się z wydawaniem sądów, gdy nie masz pojęcia o tym, co się stało!.Prawdopodobne reakcje: Skąd to podejrzenie? Zawsze staram się być obiektywny!.
• —Natarczywe badanie, wypytywanie, przesłuchiwaniePrzykłady: Dlaczego to zrobiłeś?; Dlaczego nie odpowiadasz na moje pytania?: Opowiadaj szczegółowo, jak tam było w szkole?.Prawdopodobne reakcje: Odczep się już ode mnie; Daj mi święty spokój!; Wcale nie chce mi się z tobą gadać!.

Konstruktywne i niekonstruktywne formy komunikacji

Niekonstruktywne zachowania komunikacyjne prowadzące do konfliktu

Komunikacja służąca współpracy

Straszenie: Jeszcze raz się spóźnisz, a nie wyjdziesz z domu po lekcjach!

Twoje spóźnienia sprawiają, że się martwię. Musimy nad tym zapanować.

Obwinianie: Miałeś zamieść śmieci. Czy ty mógłbyś chociaż raz coś zrobić dobrze?

Wiem, że potrafisz być odpowiedzialny. Będę bardzo zadowolona, jeśli uporasz się z tymi śmieciami.

Przezywanie: Ale z ciebie niezdara! Tyle razy pokazywałam ci, jak to zrobić!

To nie jest łatwe zadanie, ale wystarczy trochę poćwiczyć  i będziesz mistrzem!

Rozkazy: Natychmiast posprzątaj w swoim pokoju!

W czystym pokoju lepiej się pracuje i bawi. Lubisz mieć posprzątane!

Moralizowanie: Nie powinieneś odbierać komuś jego rzeczy, bo w końcu to się na tobie zemści. Ludzie odpłacają nam pięknym za nadobne.

Tomkowi musi być przykro, że odebrałeś mu jego własność. Pomyśl, jak to naprawić.

ostrzeżenia: Nie baw się tym. To niebezpieczne.

Masz nowe zainteresowanie. Staraj się uważać na siebie.

Przyjmowanie postawy męczennika: Czy możesz przestać biegać wokół stołu? Przy tobie zwariuję!

Jeśli chcesz pobiegać, wyjdź na podwórko; kuchnia nie służy do biegania.

Porównania: Dlaczego nie jesteś tak zdolny jak twój brat.

Fajnie, że się różnicie, on lubi matematykę, a ty zajęcia sportowe.

Sarkazm: Ubrałeś się jak kosmita! To jakaś nowa moda??!

Twój strój jest bardzo oryginalny, czy będzie ci w nim wygodnie w szkole/na treningu?

Proroctwa: Zachowuj się tak nadal! Wiesz, co z ciebie wyrośnie?

Cieszę się, że jesteś dobry w sporcie. Może będziesz piłkarzem?

Komunikacja konfliktowa zawsze rodzi negatywne emocje, zachowania i postawy (agresję, złość, bunt, protest, efekt bumerangowy). Zachęta do współpracy bazuje na kilku podstawowych zasadach:

a) warto, zamiast zastosowania jawnej, otwartej krytyki, syntetycznie opisać sytuację problemową, np. Widzę, że pokój jest nieposprzątany, zamiast: Znowu nie posprzątałeś swojego pokoju!. Opiekun powinien ujawniać także swoje uczucia, np. martwi mnie, bardzo bym się cieszyła, gdyby, jestem zadowolona, kiedy..; gdy ktoś słyszy krytykę pod swoim adresem, intuicyjnie reaguje obronnie, np. słownie atakuje rozmówcę lub całkowicie wycofuje się z sytuacji (np. zamyka się w swoim pokoju, wychodzi z domu, by ochłonąć);

b) trzeba udzielać syntetycznej informacji jak rozwiązać problem zamiast wyrażania pretensji i żalów, szantażowania emocjonalnego i krytykowania; zadaniowe podejście do sytuacji oparte na prostych wskazówkach nie uruchamia niepotrzebnych emocji; uczy dziecko konstruktywnego rozwiązywania problemu opartego na konfrontacji z sytuacją i poszukiwania adekwatnych środków zaradczych;

c) w sytuacji, gdy określone negatywne zachowanie się powtarza, należy je skomentować jednym słowem – przypomnieniem, np. Śmieci!, Pies!, Buty!, Lekcje!; budowanie złożonych narracji i kaskadowych wypowiedzi zwykle sprawia, że dziecko ‘wyłącza się z komunikacji lub zyskuje czas na przywołanie kontrargumentów przemawiających za tym, żeby czegoś nie robić (nie wynosić śmieci, nie wyprowadzać psa, nie sprzątać swoich rzeczy, nie odrabiać lekcji).

W sytuacjach konfliktowych lub wtedy, gdy chcemy wydawać skuteczne polecenia należy unikać:

• —poleceń wieloznacznych (generalizujących), które jasno nie wskazują, co właściwie chcemy osiągnąć lub zmienić, np. Popraw się! (bo dziecko może nie zrozumieć, co konkretnie dorosły ma na myśli);
• —poleceń złożonych, na które składa się wiele wymagań, np. pościel łóżko, wynieś śmieci, wyjdź z psem… (bo dziecko zgubi się w nadmiarze komunikatów i może je od razu uznać za przerastające jego możliwości); dziecko zniechęci się do ich wykonania, jeszcze zanim opiekun skończy je wymieniać;
• —wielokrotnie wydawanych poleceń o tej samej treści (bo dziecko szybko się uczy, że musi upłynąć jeszcze dużo czasu, zanim dorosły wyegzekwuje na poważnie" to, czego wymaga);
• —poleceń w formie pytań: Czy mógłbyś wyłączyć telewizor? (bo to stwarza możliwość odpowiedzi nie po twojej myśli).

Zamiast karania

Stosowanie kar fizycznych czy psychicznych wobec dziecka jest zawsze porażką i wyrazem bezsilności dorosłego. Ponadto utrwala w podopiecznym pewien niekorzystny model postępowania, który może być przez dziecko powielany w dorosłym życiu (dziedziczenie przemocy, czyli powielanie wzorców zachowań odwołujących się do różnych form agresji).

Warto pamiętać, że kara ma sens tylko wtedy, gdy jest dobrze przemyślana i działa naprawdę wychowawczo, a nie gdy jest wynikiem frustracji, bezsilności, gniewu, poczucia niewydolności dorosłego w roli rodzica lub złego samopoczucia. Trzeba unikać sytuacji, gdy agresja wobec dziecka ma charakter przeniesiony, tzn. wynika z poczucia krzywdy, jakiej opiekun doświadcza w innej stresującej sytuacji (np. w pracy). Dobry kontakt z dzieckiem i adekwatne dostrajanie się do jego potrzeb, z jednoczesnym stawianiem wyraźnych barier i granic sprawia, że dziecko do 5. roku życia zwykle respektuje to, co mówi do niego opiekun. Warto zatem spróbować zamienić kary na bardziej konstruktywne zachowania sprzyjające zdobywaniu nowej wiedzy o sobie i świecie oraz budowaniu współpracy. Gdy dziecko zrobi coś źle, nie można zapominać, że:

• —krytyce podlega tylko konkretne zachowanie, a nie osobowość czy charakter dziecka (mówimy: źle to zrobiłeś, a nie: jesteś głupi i beznadziejny). Dziecko potrafi poprawić swoje zachowanie, lecz całościowa krytyka działa bardzo demotywująco. Dziecko myśli: Skoro jestem głupi i beznadziejny, to jak mogę coś zrobić dobrze?;
• —opiekun wyraża swoje uczucia i w miarę precyzyjnie formułuje oczekiwania względem postępowania podopiecznego (np. bardzo bym się ucieszyła, gdybyś poprawił ocenę z matematyki co najmniej na czwórkę);
• —rodzic instruuje dziecko, w jaki sposób może ono naprawić szkodę, wziąć odpowiedzialność za swoje negatywne zachowanie; może także służyć mu pomocą w bieżącej sytuacji (np. Popsułeś karmnik w szkole. Zabierz go jutro z pokoju nauczycielskiego, przynieś do domu, spróbujemy wspólnie go naprawić; Uderzyłeś kolegę. Powinieneś go przeprosić. Zadzwoń i upewnij się, czy jest w domu i czy możesz go dzisiaj odwiedzić);
• —w sytuacji konfliktowej lub prowadzącej do konfliktu dorosły przejmuje inicjatywę i proponuje dziecku wybór: Możesz pobiegać na podwórku lub pobawić się w swoim pokoju. Zdecyduj! Kuchnia nie służy do biegania lub Jeśli jesteś głodny, możesz zjeść kanapkę lub wypić jogurt. Zdecyduj! Przed obiadem nie będziesz jadł słodyczy;
• —opiekun daje odczuć konsekwencje negatywnego (nieodpowiedniego) zachowania dziecka: Ponieważ wczoraj, mimo ostrzeżeń, biegałeś po kuchni cioci, dziś sama wybieram się do niej w odwiedziny; Ponieważ wczoraj nie posprzątałeś w swoim pokoju, dziś kolega nie będzie mógł cię odwiedzić; Ponieważ nie odrobiłeś lekcji zaraz po szkole, nie będziesz mógł teraz iść z nami do kina;
• —zaangażowane w spór strony siadają razem przy stole i na kartce zapisują realne sposoby rozwiązania sytuacji problemowej; następnie skreślają te, które z jakichś względów są niemożliwe do zrealizowania, pozostawiając opcje lub jedno konkretne rozwiązanie, które zostało zaakceptowane przez zainteresowanych.

Nigdy nie należy dziecka karać ciszą i lekceważeniem jego obecności (Jestem na ciebie obrażony, więc traktuję cię jak powietrze) ani wykorzystywać expresis verbis swojej pozycji autorytetu (Zrobisz to, bo ja ci tak mówię, jestem twoim ojcem). Autorytet można budować poprzez zdobywanie szacunku dziecka oraz manifestowanie w działaniu postawy antyprzemocowej. Komunikacja z podopiecznym nie powinna zawierać agresji ani w postaci zapowiedzi agresji fizycznej (Jak mnie nie posłuchasz, zbiję cię pasem), ani w formie agresji psychicznej (Jesteś taki głupi, że sam się dziwię, że jesteś moim dzieckiem). Należy wystrzegać się także bardziej wyrafinowanych form krzywdzenia, jak szantaże emocjonalne oraz ukrytych form dewaluacji dziecka (gdybyś był taki mądry, jak twój kolega…).

Gdy (już) wystąpi konflikt…

Warto pamiętać, że konflikt zawsze można rozwiązać, stosując konstruktywne formy komunikacji i starając się nie ulegać negatywnym emocjom. Przedmiotem konfliktu między dziećmi a rodzicami najczęściej są:

• —zasady i reguły, których zdaniem rodzica należy przestrzegać w przestrzeni domowej (Musisz sprzątać po sobie i w swoim pokoju, Nie korzystamy z komputera i nie oglądamy telewizji w nocy);
• —konkretne zachowania społeczne dziecka, które w opinii jego opiekunów są niedopuszczalne (Nie wolno bić słabszych; Nie wolno niszczyć mienia szkolnego);
• —sposoby komunikacji z otoczeniem (z rodzicami, nauczycielami, rówieśnikami, członkami rodziny, znajomymi rodziców – Trzeba mówić dzień dobry na powitanie; Do nauczycieli nie mówimy po imieniu);
• —zakres i sposób wypełniania obowiązków domowych i szkolnych (Odrabiamy zadania domowe zaraz po szkole, Wychodzimy z psem zawsze po obiedzie);
• —zakres przyznawanej dziecku autonomii i wolności (Możesz być u kolegi do godziny 16; Kiedy planujesz pójść gdzieś po szkole z kolegami, musisz mnie o tym wcześniej uprzedzić, żebym się nie martwiła).

Kiedy jednak dojdzie do ujawnienia się konfliktu, aby zapobiegać jego eskalacji, warto przestrzegać kilku podstawowych zasad:

• —czekamy, aż emocje opadną po to, aby o nich spokojnie i rzeczowo porozmawiać; w tym celu można pójść na spacer, na trening, przygotować ciepłą kąpiel, upiec ciasto lub oddać się innej domowej czynności, która sprzyja zrelaksowaniu się;
• —szukamy wspólnych rozwiązań i podpisujemy porozumienie; spisanie ustaleń na kartce papieru czyni w oczach dziecka całą sytuację bardziej poważną i w większym stopniu mobilizuje je do działań zgodnych z tymi ustaleniami;
• —konsekwentnie wprowadzamy ustalony plan w życie; w razie niepowodzenia odwołujemy się do kontraktu, który nie powinien podlegać (łatwej) renegocjacji w obliczu różnych sytuacji, bo wtedy dziecko uczy się ‘targować z dorosłym;
• —nowelizujemy kontrakt w miarę jak dziecko rośnie, jest bardziej dojrzałe i zgłasza swoje nowe potrzeby.

Sugeruje się, aby nie dawać podopiecznym gotowych scenariuszy działań, a raczej pobudzać ich do refleksji nad sytuacją konfliktową, a przynajmniej dać wybór między różnymi wariantami (co może być dobrym rozwiązaniem w kontekście młodszych dzieci).

Jak pokazują powyższe przykłady – dobra komunikacja jest sprawą niezwykle istotną dla budowania więzi i porozumienia między ludźmi; ucząc dzieci dobrych wzorców – uczymy je jednocześnie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie w sytuacjach trudnych bez odwoływania się do zachowań przemocowych (w tym agresji werbalnej). W ten sposób w miejsce barier – budujemy mosty w komunikacji międzyludzkiej, pokazując, że żadna, nawet najbardziej trudna i skomplikowana sytuacja, nie usprawiedliwia użycia przemocy.

Pełna bibliografia do artykułu jest dostępna w Redakcji.

Agnieszka Ogonowska – psycholog i medioznawca, prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, kierownik Katedry Mediów i Badań Kulturowych, dyrektor Ośrodka Badań nad Mediami Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.

________________

¹Studia podyplomowe realizowane w Wyższej Szkole Zarządzania i Bankowości w Krakowie w roku akademickim 2014/2015.

²Warsztaty i szkolenia realizowane przeze mnie i zespół moich współpracowników w Niepublicznym Instytucie Kształcenia Nauczycieli Wydawnictwa Edukacyjnego w Krakowie w latach 2013–2015.

BIBLIOGRAFIA

Argyle M. (1991). Komunikacja werbalna i niewerbalna [w:] M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich,  Warszawa. Aronson E., Willson, T., Akert, R. (1997). Komunikowanie niewerbalne, [w:] Psychologia Społeczna. Serce i Umysł, Poznań. Axtel, R.E. (2000). Powinności i tabu na całym świecie [w:] J. Stewart (red.) Mosty zamiast murów, Warszawa.

Babiker G., Arnold L., 2002, Autoagresja. Mowa zranionego ciała, tł. M. Polaszewska-Nicke, Gdańsk.

Bandler R., Grinder J., Satir V. (1999). Zmieniamy się wraz z rodzinami. O zdrowej komunikacji, tł. D. Golec, Gdańsk.

Birkenbihl V.F. (1998). Sygnały ciała, Wrocław.

Christopher C.J. (2004). Nauczyciel-rodzic. Skuteczne porozumiewanie się, tł. J. Bartosik, Gdańsk.

Domachowski W. (1993). Psychologia społeczna komunikacji niewerbalnej, Toruń.

Domachowski W. (1990). Wybrane aspekty komunikowania niewerbalnego [w:] W A. Gwóźdź (red.), Kino: Gest-Ciało-Ruch. Film w perspektywie systemów komunikowania niewerbalnego, Wrocław. Domachowski, W. (1993). Interakcyjny model funkcjonowania społecznego. [w:] Sęk H. (red.), Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa.

Domachowski W. (1984). Komunikacja niewerbalna [w:] W. Domachowski, S. Kowalik, J. Miluska, red., Z zagadnień psychologii społecznej. Warszawa: Domachowski, W. (1980). Funkcje przestrzeni interpersonalnej. Przegląd Psychologiczny, numer 1, s. 47–63.

Eibl-Eibesfeldt I. (1998). Miłość i nienawiść, Warszawa.

Ekman P., Davidson R. (2000).  Natura emocji, Gdańsk. Ekman P. (1997). Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie. Warszawa

Faber A., Mazlish E. (2012). Jak mówić żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, tł. M. Więznowska, Poznań. Fast J.(2000). To, co widzisz, nie jest tym, co otrzymujesz [w:] J. Stewart (red.) Mosty zamiast murów, Warszawa. Gordon T. (1997). Wychowanie bez porażek szefów, przywódców, liderów, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.

Kaczmarek, B.L.J. (1998). Psychologia porozumiewania się [w:] T. Rzepa red., O języku i komunikowaniu się, Szczecin. Kaczmarek B.L.J. (1993), Komunikacja niewerbalna czy niejęzykowa? W: Opuscula logopaedica, UMCS, Lublin. Knapp M.L., Hall J.A. (2000). Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, Wrocław.

Inne z kategorii

Międzynarodowy Dzień Ofiar Przestępstw

22.02.2024

Dziś obchodzimy Międzynarodowy Dzień Ofiar Przestępstw. Reagowanie...

czytaj dalej

Poszukujemy osoby pierwszego kontaktu i obsługi sekretariatu

26.01.2024

czytaj dalej