Stalking jako forma przemocy w bliskich związkach

Niepewność co do swojej pozycji w związku i obsesyjna chęć kontrolowania partnerki czy partnera stają się niejednokrotnie pierwotnymi przyczynami przemocy wobec osoby najbliższej. Zgodnie z definicją Konwencji Stambulskiej przemoc domowa oznacza wszelkie akty fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej przemocy występujące w rodzinie lub gospodarstwie domowym albo pomiędzy byłymi lub obecnymi małżonkami lub partnerami, niezależnie od tego, czy sprawca i ofiara dzielą miejsce zamieszkania, czy też nie (art. 3b).

Obecnie pisząc o przemocy domowej, zasadne jest odwołanie się do szerszej definicji niż przemoc domowa czy przemoc w rodzinie. Otóż obowiązująca w Polsce Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/ UE (1) odchodzi od wymienionych wyżej pojęć i wprowadza termin przemocy w bliskich związkach. Pojęcie to oznacza sytuację, w której sprawcą przemocy jest zarówno aktualny, jak i były mąż lub partner albo inny członek rodziny ofiary (co w kontekście stalkingu ma szczególne znaczenie w przypadkach nękania z udziałem osób trzecich (2)), niezależnie od tego, czy dzieli lub dzielił z ofiarą gospodarstwo domowe. Dyrektywa mówi także wyraźnie, że ofiarami tego rodzaju przemocy są w przeważającej mierze kobiety, a ich sytuacja może być tym poważniejsza, im bardziej są uzależnione od sprawcy z powodów ekonomicznych, społecznych lub przez wzgląd na prawo pobytu (pkt 18 preambuły Dyrektywy).

W prawie polskim definicja przemocy w rodzinie jest zawarta w art. 2 Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (3), przez którą polski ustawodawca rozumie jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób (członków rodziny), w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Zalewski stoi na stanowisku, że definicja ta jak najbardziej obejmuje także stalking (4) (oczywiście wyłącznie wtedy, gdy w danej sytuacji występuje on między osobami bliskimi).

Charakterystyczne cechy nękania w bliskich relacjach Sprawca stosujący przemoc może stosować różnego rodzaju techniki kontroli, które mają cechy psychomanipulacji. Agnieszka Olszewska i Urszula Zielińska wymieniając kilkanaście technik kontroli, wskazują także na dwie, które są zachowaniami prześladowczymi: nieustanne podejrzewanie partnerki (partnera) o zdradę oraz śledzenie bliskiej osoby (5). Techniką kontroli może być też nieustanne telefonowanie do partnerki, nawet kilkukrotnie w ciągu godziny (6). Stalking jako formę przemocy w związku zgłosiła co dwudziesta amerykańska respondentka pytana o doświadczenie przemocy ze strony obecnych i byłych mężów, partnerów, chłopaków i osób, z którymi się spotykały na randkach (7). W badaniach Kulika przez byłych i obecnych partnerów i mężów było nękanych aż 41% kobiet, podczas gdy mężczyźni właściwie nie byli nękali przez byłe partnerki (zdarzyło się to zaledwie w dwóch przypadkach, co stanowiło 7,6% prześladowanych mężczyzn) (8). W przeprowadzonych na potrzeby niniejszej pracy badaniach kobiety nękane przez byłych i obecnych partnerów stanowiły ponad połowę ofiar, podczas gdy przez byłe i obecne partnerki nękany był co dziesiąty mężczyzna.

Robert Logan i T.K. Walker piszą, że istnieje kilka obszarów, w których stalking między partnerami różni się od nękania między osobami, które w tak bliskiej relacji nigdy nie były lub nie są (9). Pierwsza różnica dotyczy istnienia uprzed niej relacji i konsekwencji tego faktu. Uporczywe nękanie, które pojawia się w istniejącym (ale także już zakończonym) związku odbywa się w specyficznym kontekście, jakim jest właśnie ta głęboka, intymna relacja, która łączyła sprawcę i ofiarę. Do nękania dochodzi często w związkach, które mają za sobą historię przemocy, zarówno psychicznej, nadmiernej kontroli, ale niekiedy także przemocy fizycznej i seksualnej. Logan i Walker powołują się tu na dość stare już amerykańskie badania z 1998 roku, z których wynikało, że 81% kobiet będących ofiarami stalkingu ze strony partnera lub byłego partnera miało za sobą doświadczenie przemocy fizycznej w tym związku, a co trzecia także doświadczenie przemocy seksualnej (10). A zatem wydaje się, że do zachowań stalkingowych w związku, czy zaraz po jego rozpadzie, większą skłonność przejawiają mężczyźni, którzy w tym związku stosowali także przemoc innego rodzaju. Badania amerykańskie pokazują, że 38% kobiet doświadczających przemocy w związku było nękanych przez obecnego lub byłego małżonka, co dziesiąta – przez byłego lub obecnego partnera, a co siódma – przez byłego lub obecnego chłopaka (w przypadku mężczyzn-ofiar żony i byłe żony nękały ich w 13% przypadków, a partnerki i byłe partnerki – w 9%) (11).

Natomiast wyniki badania związków między stalkingiem a przemocą (Stalking and Violence Project, również amerykańskie) mówią, że co czwarta osoba, która zawnioskowała o zakaz zbliżania się wobec obecnego małżonka, doświadczała z jego strony stalkingu (12). Nękanie zatem dotyka osób, których wiktymność jest większa, są one bowiem już często zranione innymi agresywnymi zachowaniami. Mając za sobą historię przemocy, każdą groźbę traktują jako bardziejrealną. Bardzo poważne zagrożenie stanowi dla osoby pozostającej w przemocowym związku decyzja o jego zakończeniu. Amerykańskie statystyki dotyczące okoliczności zabójstw kobiet pokazują, że największe prawdopodobieństwo śmiertelnego ataku ze strony partnera pojawia się w czasie przygotowań ofiary do odejścia lub zaraz po rozstaniu (13). Niewątpliwie właśnie w tym czasie następuje także wzmożone nękanie.

Kobiety, które są prześladowane przez partnerów i byłych partnerów, doświadczają częściej przemocy psychicznej i kontrolujących zachowań partnera, poważniejszych gróźb, napaści fizycznych, a także częściej w czasie trwania związku były ranione i wykorzystywane seksualnie. Sprawcy, którzy prześladują swoje partnerki, stosują także więcej technik nękania i posługują się nimi częściej niż sprawcy nękający osoby obce czy zaledwie znajome. Według Logana i Walkera jest to związane przede wszystkim z faktem, że ktoś, kto jest lub był z ofiarą w bliskiej relacji, wie o niej niemal wszystko, zna jej największe słabości, lęki i sekrety. Posiada także bardzo szczegółową wiedzę dotyczącą miejsca pracy ofiary, jej hobby, rodziny, przyjaciół czy codziennej rutyny. Szczególny problem pojawia się, gdy ofiara i sprawca prześladowania mają wspólne dzieci. Wtedy groźby mogą dotyczyć potomstwa, opieki nad nim, nękania za pomocą wszczynaniapostępowań sądowych dotyczących opieki nad dziećmi. Posiadanie wspólnych znajomych, przyjaciół czy członków rodziny pozwala także na nękanie ofiary poprzez osoby trzecie (stalking by proxy). Udział osób trzecich może być nieintencjonalny (np. udzielanie w dobrej wierze informacji o ofierze, które sprawca wykorzystuje następnie przeciwko niej) albo intencjonalny (jeśli np. sprawca jest w stanie przekonać członków swojej rodziny, rodziny partnerki lub wspólnych przyjaciół do pomocy, chociażby w formie udzielania informacji czy śledzenia). Melton podaje, że w jej badaniach 11 z 21 respondentek było prześladowanych także przez inne osoby, współpracujące z ich byłym lub obecnym partnerem (14). Sheridan i Julian Boon piszą także, że sprawca może wciągać rodzinę i przyjaciół ofiary w kampanię nienawiści wobec obiektu prześladowania (15). W przypadku nękania przez partnera istnieje także większe ryzyko wystąpienia przemocy i gróźb. Jest to związane z opisaną powyżej większą skłonnością do prześladowania ze strony partnerów, którzy uprzednio stosowali przemoc domową. Badania z 1999 roku pokazują na przykład, że trzy czwarte przypadków zabójstw partnerów i 85% przypadków usiłowania zabójstwa partnera było poprzedzonych uporczywym nękaniem w ciągu roku poprzedzającego zabójczy atak (16). W przypadku stalkerów będących w intymnych relacjach z ofiarami częstsze są także przypadki recydywy (17). Stalking jako jedna ze strategii przemocowych może także utrudniać próby szukania pomocy i wyzwolenia się z toksycznego związku. Badania amerykańskie pokazują, że skala niezgłaszania przez osoby pokrzywdzone takich czynów, jak zgwałcenie czy stalking jest jeszcze wyższa w przypadku, gdy napastnikiem jest były partner (18).

Stalkerzy odrzuceniSpecjaliści podkreślają, że współwystępowanie przemocy domowej i stalkingu czyni z ofiar (przede wszystkim kobiet, ale także dzieci) podwójne ofiary. Cierpią one z powodu przemocy ze strony bliskiej osoby nawet po zaprzestaniu dzielenia z agresorem gospodarstwa domowego. Pomimo ustania określonych form przemocy, ich miejsce zajmują zachowania związane z uporczywym nękaniem, utrzymując ofiary w lęku na skutek zastraszania, gróźb i napaści (19). Motywy działania stalkerów odrzuconych są dwojakie. Przede wszystkim mają oni nadzieję na ponowne zejście się z byłą partnerką czy partnerem. Liczne telefony, wiadomości tekstowe czy listy elektroniczne, a także nachodzenie ofiary w miejscu zamieszkania i miejscu pracy mają na celu przekonanie osoby pokrzywdzonej do rozważenia odbudowania związku. Jak jednak pisałam wyżej, uczuciu rozpaczy z powodu zerwania, towarzyszy także silne uczucie złości, manifestujące się grożeniem i obrażaniem ofiary.

Dobrym przykładem splatania się nękania z przemocą domową jest historia Kornela S. Był on w związku z partnerką przez 3 lata. Gdy zaszła w ciążę, zamieszkali razem. Wtedy mężczyzna zaczął nadużywać alkoholu i pod jego wpływem urządzał awantury, zarzucając kobiecie zdrady. W czasie jednej z awantur uderzył partnerkę, będącą w szóstym miesiącu ciąży, w twarz i wielokrotnie w brzuch. Po urodzeniu dziecka para wzięła ślub. Po chwili spokojnego pożycia, który zapewne można nazwać okresem miodowego miesiąca, Kornel S. znów zaczął pić, wyzywać żonę (określeniami odnoszącymi się do jej seksualności i moralności) i bić. Nie łożył także na utrzymanie rodziny, ponadto sprzedał obrączki ślubne oraz należący do żony komputer. Żona kazała mu się wyprowadzić, następnie wniosła sprawę o alimenty. Po zasądzeniu alimentów Kornel S. prosił, by się zeszli. Gdy kobieta odmówiła rozpoczęło się nękanie za pomocą obraźliwych SMS-ów (S. 5).

Do powyższej charakterystyki stalkingu jako formy przemocy między bliskimi osobami Sheridan i Boon dodają także, że prześladowcy, którzy niegdyś byli z ofiarą w związku, są szczególnie niebezpieczni, ponieważ charakteryzuje ich wysoki poziom gniewu i wrogości oraz zimna potrzebautrzymania kontroli nad osobą pokrzywdzoną. Motywacje byłych partnerów (poza odzyskaniem uczucia ofiary) koncentrują się także na opiece nad dziećmi, wspólnej własności czy aspektach finansowych. Wiadomość o tym, że była partnerka/były partner są w nowym związku, powoduje zazdrość i rodzi wybuchy gniewu. Sprawca może używać także przemocy wobec osób trzecich: nowego partnera ofiary lub osób ją wspierających (20).

Mullen i in. twierdzą, że byli partnerzy są nie tylko najpowszechniejszym, ale także najgroźniejszym typem prześladowców, wymagających szczególnego podejścia w terapii (21). Liczne badania wskazują, że prześladowcy odrzuceni są najliczniej reprezentowani ze wszystkich prześladowców, ale wątpliwe pozostaje, czy rzeczywiście są oni typem najgroźniejszym. Według Graham-Kevan i Wigman ich motywy są najłatwiejsze do zrozumienia, a ich zachowanie bywa często postrzegane (zarówno przez same ofiary, jak i przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości) jako niewymagające interwencji. Według tych autorek, gdyby spróbować policzyć zachowania przemocowe prześladowców nie poprzez pryzmat częstotliwości ich występowania, a przez proporcje ich występowania w poszczególnych kategoriach, okazałoby się, że eks-partnerzy wcale nie są najgroźniejsi (22).

Przeprowadzone przeze mnie badania w żadnym razie nie potwierdzają tej hipotezy. Wręcz odwrotnie: wyniki analizy jednoznacznie wskazują na to, że stalkerzy odrzuceni są groźniejsi niż należący do innych typów prześladowców. Częściej niż inni sprawcy nachodzą ofiary, stosują agresję słowną, niszczą ich mienie, grożą i dopuszczają się przemocy fizycznej w stosunku do nich i osób im najbliższych.

Przypisy:

(1) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW.(2) Więcej na ten temat zob. s. 221. [przypis odsyła do strony 221 w książce Stalking i inne formy przemocy emocjonalnej. Studium kryminologiczne D. Woźniakowskiej-Fajst – przyp. red.](3) Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jednolity Dz.U. z 2015 r., poz. 1390.(4) Zalewski W., w: Bieńkowska E., Mazowiecka L. (red.), Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 438.(5) Olszewska A., Zielińska U., Psychomanipulacja. Metody i techniki, Astrum, Wrocław 2006, s. 87. 6 Walker L.E., Meloy J.R., Stalking and Domestic Violence, w: Meloy J.R. (red.), The Psychology of Stalking, s. 140.(7) Tjaden P., Thonnes N., Full Report of the Prevalence, Incidence, and Consequences of Violence Against Women, Washington DC, National Institute of Justice and Centre for Disease Control and Prevention 2000, s. 26.(8) Kulik A., Stalking – przestępstwo uporczywego nękania, s. 156.(9) Logan T.K., Walker R., Partner Stalking, s. 248–252.(10) Tjaden P., Thonnes N., Stalking in America, s. 2.(11) Stalking and Domestic Violence: The Third Annual Report to Congress under the Violence Against Women Act, U.S. Department of Justice Office of Justice Programs, 1998, s. 11.(12) Morewitz S.J., Stalking and Violence, s. 6.(13) Walker L.E., Meloy J.R., Stalking and Domestic Violence, w: Meloy J.R. (red.), The Psychology of Stalking, s. 140–141.(14) Melton H.C., Stalking in the Context of Intimate Partner Abuse, s. 356.(15) Sheridan L., Boon J., Stalkers Typologies, w: Sheridan L., Boon J. (red.), Stalking and Psychosexual Obsession, s. 71.(16) McFarlane J., Camplell J., Wilt S., Sachs C., Ulrich Y., Xu X., Stalking and Intimate Partner Femicide, Homicide Studies 1999, 3, s. 300.(17) Logan T.K., Walker R., Partner Stalking, s. 251.(18) Tjaden P., Thonnes N., Full Report of the Prevalence, Incidence, and Consequences of Violence Against Women, s. 28.(19) Baldry A.C., From Domestic Violence to Stalking: The Infinite Cycle of Violence, w: Boon J., Sheridan L., (red.), Stalking and Psychosexual Obsession, s. 100.(20) Sheridan L., Boon J., Stalkers Typologies, w: Sheridan L., Boon J. (red.), Stalking and Psychosexual Obsession, s. 71.(21) Mullen P.E., Pathé M., Purcell R., Stalkers and Their Victims, s. 69.(22) Graham-Kevan N., Ashton Wigman S., Treatment approaches approaches for in-terpersonal violence: domestic violence and stalking, w: Ireland J.L., Ireland C.A., Birch P. (red.), Violent and Sexual Offenders. Assessment, treatment and management, s. 212.

***

Artykuł pochodzi z książki dr Dagmary Woźniakowskiej-Fajst pt. Stalking i inne formy przemocy emocjonalnej. Studium kryminologiczne, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2019. Tekst opublikowany za zgodą Autorki i Wydawcy.

Dagmara Woźniakowska-Fajst – doktor nauk prawnych, kryminolożka, adiunktka w Katedrze Kryminologii i Polityki Karnej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW oraz w Zakładzie Kryminologii Instytutu Nauk Prawnych PAN.

Inne z kategorii

25 XI – Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet

25.11.2024

25 listopada to Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet. Za jego ustanowieniem...

czytaj dalej

Zostań KONSULTANTEM(-TKĄ) w poradni telefonicznej 116 123

22.11.2024

Niebieska Linia IPZ poszukuje:

czytaj dalej