Bajki terapeutyczne Skuteczna pomoc dla dzieci po doświadczeniu przemocy

Zrozumienie mechanizmów przemocy, poznanie jej rodzajów oraz sposobów przeciwdziałania
jest niezwykle ważne w przypadku dzieci, które zostały skrzywdzone przez rówieśników bądź
dorosłych. Kolejnym istotnym krokiem jest udzielenie dziecku szeroko pojętego wsparcia
emocjonalnego. Wszystkie te zadania można zrealizować, pracując z dzieckiem umiejętnie
dobranymi bajkami terapeutycznymi.

Maria Engler

Bajki terapeutyczne mogą stanowić zarówno pierwszy krok do rozmowy z dzieckiem o trudnej sytuacji, jak i być istotną formą terapii. Z tego rodzaju literatury w pracy z dziećmi korzystać mogą rodzice, nauczyciele i terapeuci. 

Przemoc wobec dzieci – fakty

W 2019 roku Centrum Badania Opinii Społecznej opublikowało raport, którego celem było ukazanie postaw Polaków wobec przemocy domowej względem dzieci. Badaczy interesowało, jak te postawy zmieniały się na przestrzeni lat oraz jakich form przemocy doświadczają dzieci ze strony dorosłych w Polsce. Najważniejsze wnioski przedstawione w raporcie:

• Ostatnie siedem lat przyniosło pozytywne zmiany – coraz więcej Polek i Polaków sprzeciwia się karom fizycznym wobec dzieci. Większy sprzeciw wzbudza nie tylko tzw. lanie, ale również klapsy. Zmniejszył się odsetek osób twierdzących, że lanie jeszcze nikomu nie zaszkodziło, a także że są sytuacje, w których dziecko powinno dostać klapsa. Niestety, mimo że coraz mniej osób deklaruje posiadanie tego rodzaju poglądów, nadal 61% Polek i Polaków uważa, że klapsy w niektórych sytuacjach są niezbędne. Interesujące jest to, że klapsy dopuszcza co druga osoba, która wyraża pogląd, że wobec dzieci nie powinno się stosować kar fizycznych. Oznacza to, że  w świadomości wielu ludzi klapsy to nie to samo, co bicie.

• Poglądy na temat kar cielesnych różnią się ze względu na wykształcenie, sytuację materialną, płeć i miejsce zamieszkania osób badanych. Tego rodzaju zachowania przemocowe częściej akceptują osoby z wykształceniem podstawowym, gimnazjalnym lub zasadniczym zawodowym, ze złą sytuacją materialną, mieszkańcy wsi. Za stosowaniem kar cielesnych wobec dzieci częściej opowiadają się mężczyźni.

• Do stosowania którejś z form przemocy fizycznej przyznała się jedna ósma badanych mająca dzieci poniżej dwudziestego roku życia. Natomiast 7% badanych przyznało się do szarpania i popychania dziecka, 8% do „porządnego lania”, 4% do wyzywania i obrażania, 3% do kpin i wyśmiewania.

• Przemoc fizyczna i werbalna częściej występuje w domach, w których do kłótni i awantur dochodzi co najmniej kilka razy w miesiącu, a także tam, gdzie kłótnie oraz przemoc pojawiają się między rodzicami. Autorzy raportu podkreślają, że z uwagi na specyfikę problemu oraz na opieranie się w badaniach na deklaracjach, można przypuszczać, że wyniki są niższe niż ma to miejsce w rzeczywistości. Warto wspomnieć, że dom rodzinny to tylko jedno z miejsc, w którym dziecko może doświadczyć przemocy. Przemoc ta może bowiem pochodzić również od dalszych członków rodziny, rówieśników, nauczycieli i obcych osób.

Kiedy dzieci krzywdzą dzieci

Elżbieta Zubrzycka, psycholożka i autorka książek dla dzieci, nie boi się poruszać najtrudniejszych tematów. Jej książki dotyczą przemocy pomiędzy rówieśnikami. Głównym celem, jaki przyświecał autorce przy pisaniu książek z serii „Bezpieczne dziecko”, było przekazanie dzieciom, że zarówno ofiary przemocy, jak i jej świadkowie mają obowiązek informować dorosłych o tym, co się dzieje – inaczej problem może pozostać nierozwiązany.

Bohaterem książki pt.: „Słup soli” jest Guz – szkolny dręczyciel. Jego postać oraz zachowania są typowe dla sprawców przemocy rówieśniczej. Chłopak jest duży i silny, „trzyma” ze starszymi uczniami, zaś na swoje ofiary chętnie wybiera młodszych i słabszych kolegów z klasy. Inni uczniowie boją się mu przeciwstawić, ponieważ uważają, że są osamotnieni i nie chcą narażać się na agresję ze strony Guza. Sytuacja zmienia się jednak, gdy chłopcy z klasy zaczynają ze sobą rozmawiać. Okazuje się, że wszyscy myślą podobnie – nie chcą dłużej godzić się na zachowania agresywnego kolegi. Starszy brat jednego z chłopców mówi im o tym, że jeśli nie reagują, gdy Guz dręczy innych, sami stają się sprawcami przemocy, ponieważ wspierają dręczyciela. Brat podkreśla, że stąd właśnie bierze się pozorna siła agresora – z bierności obserwatorów i ofiar. Chłopcy postanawiają wspólnie zacząć działać i w ten sposób udaje się im ustanowić nowe zasady w klasie, w myśl których ciało każdej osoby to jego prywatna sprawa i nikomu nie wolno go dotykać bez pozwolenia. Każdemu zaś należy się prawo do decydowania o sobie samym, do popełniania błędów i otrzymania pomocy.

Guz jest również bohaterem innej książki z serii „Bezpieczne dziecko” autorstwa Catherine DePino pt.: „Śmierdzący ser”. Tytułowy Guz znęca się nad Aleksem. Bije go, obraża, zmusza do podpowiadania sobie na lekcjach, naśmiewa się z jego rodziców, łaskocze. Autorka pokazuje błędny sposób myślenia ofiary. Aleks źle się czuje z tym, co się dzieje, jednak boi się, że kiedy poprosi dorosłych o pomoc, Guz będzie zachowywał się jeszcze gorzej. Na szczęście nauczycielka znajduje list z pogróżkami napisany przez Guza i o całej sprawie informuje rodziców.

Rodzice Aleksa podchodzą do sprawy delikatnie, empatycznie, ale też stanowczo. Uświadamiają synowi, że może zrobić wiele, aby nie być dłużej ofiarą przemocy. Uczą go konkretnych technik: mówienia spokojnym i zdecydowanym głosem, trzymania prostej postawy, niepatrzenia w dół w trakcie rozmowy, ignorowania dręczyciela, trzymania się blisko kolegów, informowania oprawcy, że o wszystkim powie dorosłym, wzywania pomocy w razie potrzeby, zwracania się do agresywnego kolegi po imieniu. Dzięki tym radom Aleksowi udaje się samodzielnie wyjść z roli ofiary.

Całość świetnie uzupełnia książka E. Zubrzyckiej pt.: „Dręczyciel w klasie”. Ma ona charakter poradnika do wspólnego czytania z dziećmi. Można się z niej dowiedzieć, jakie są rodzaje przemocy. Autorka pisze również o nieoczywistych sprawach, np. o tym, że krzyk to również przemoc oraz o tym, że często rodzice dręczyciela nie są skorzy do pomocy jego ofiarom, ponieważ sami stosują przemoc. E. Zubrzycka pomaga czytelnikom znaleźć różnice między żartem a poniżaniem, skarżeniem a szukaniem pomocy czy między kłótnią a przemocą. Czytelnicy mogą skorzystać również z konkretnych wskazówek, jak się bronić i jak przerwać zmowę milczenia.

Kiedy sprawcami przemocy są dorośli

Jedną z najtrudniejszych emocjonalnie jest sytuacja, w której dziecko krzywdzone jest przez dorosłą osobę z rodziny. Również tego tematu nie unika Elżbieta Zubrzycka. Książka jej autorstwa pt.: „Trzy pytania do Dobrej Wróżki” opowiada o Joli i Maćku, rodzeństwie, które regularnie doświadcza przemocy ze strony partnera mamy.

Do tej pory Jola myślała, że Andrzej przychodzi nocą tylko do niej. Kiedy jednak dowiaduje się, że ofiarą przemocy z jego strony jest także jej młodszy brat, czuje się wstrząśnięta i zrozpaczona. Z rozmowy rodzeństwa wynika, że mężczyzna szantażuje dzieci, aby niczego nikomu nie powiedziały. Słyszą one, że jeśli wyjawią „sekret”, nikt nie będzie już ich lubił, kochał i bawił się z nimi, mama będzie bardzo zmartwiona, pójdzie do więzienia, wszyscy będą się z nich śmiać. Mężczyzna straszy dzieci, że one także trafią do więzienia i nie będą mogły chodzić do szkoły. Groźby te przynoszą oczekiwany skutek – dzieci za nic w świecie nie chcą powiedzieć o swoim problemie mamie.

Na szczęście pojawia się Dobra Wróżka, która dowiedziała się, że dzieci potrzebują pomocy:

[...] Zapamiętajcie to na zawsze: są sekrety, których nie wolno zdradzać. To takie sekrety, które przynoszą radość i miłe niespodzianki. Ale są również takie, których nie należy dotrzymywać. To te, które sprawiają przykrość, budzą niepokój, zakłopotanie lub krzywdzą dzieci. Dorośli nie mogą nakazywać dzieciom, by ukrywały coś, co sprawia im ból. Nie wolno straszyć ani oszukiwać dzieci.

Dobra Wróżka tłumaczy Joli i Maćkowi, że nie wszyscy dorośli zachowują się tak, jak powinni. Niektórzy wykorzystują dzieci dla własnej przyjemności. Autorka porusza również trudny temat sytuacji, w której to, co robi oprawca, czasem sprawia przyjemność. Podobny dylemat ma Jola, która czasem lubi to, co robi Andrzej, a czasem chciałaby, żeby umarł i przestał ją wykorzystywać. Dziewczynka z powodu tej ambiwalencji uczuć czuje wstyd. Dobra Wróżka cierpliwie tłumaczy, że w takiej sytuacji nadal winny jest dorosły, który nie ma prawa krzywdzić i molestować dziecka. 

W książce autorka wyjaśnia również, w jaki sposób tacy dorośli próbują manipulować dziećmi, a Dobra Wróżka tłumaczy rodzeństwu, że powinno zacząć od powiedzenia o wszystkim mamie:

[...] A jeśli ona z jakiegoś powodu was nie usłyszy, to komuś innemu z rodziny. Albo lekarzowi, pani w szkole, policjantowi, a może mamie koleżanki lub kolegi. Komuś, komu ufacie.

W książce niezwykle szczegółowo i wprost opisane jest, co to znaczy, że ktoś molestuje i wykorzystuje dziecko. Dzięki unikaniu metafor i eufemizmów, dziecko ma szansę dokładnie zrozumieć, na jakie sytuacje musi reagować. Jednocześnie zostaje utwierdzone w tym, że ono nigdy nie jest winne tego rodzaju przemocy, ponieważ jest zbyt słabe, aby samo mogło powstrzymać dorosłego.

Znakomitym uzupełnieniem opowieści o Dobrej Wróżce jest książka tej samej autorki pt.: „Dobre i złe sekrety”. Ma ona charakter poradnikowy. Dziecko może dowiedzieć się z niej, czym różnią się dobre sekrety od złych, czy zawsze należy dotrzymywać tajemnicy, kiedy nie jest się „skarżypytą”, jak bezpiecznie zawierać znajomości w internecie, w jaki sposób odmawiać zabaw, w których nie chce się uczestniczyć itd. Czytelnik otrzymuje również szczegółowe informacje, komu i w jaki sposób może powiedzieć o złym sekrecie.

Jesteś ważny!

Jedną z konsekwencji doświadczenia przemocy jest obniżona samoocena oraz poczucie, że jest się mało ważnym. Na rynku istnieje wiele terapeutycznych książek dla dzieci poruszających tę tematykę. Jedną z nich jest książka autorstwa psycholożki Urszuli Młodnickiej pt.: „Jesteś ważny, Pinku!”.

Pink to niebieski stworek, który stopniowo, razem z czytelnikiem, uczy się o sobie wielu ważnych rzeczy. Książka składa się z szesnastu krótkich rozdziałów, w trakcie których Pink dowiaduje się m.in., że: na świecie nie ma drugiej takiej osoby jak on, jest ważny i potrzebny, ma mocne i słabe strony, jest wyjątkowy, ale nie idealny, bo idealne osoby nie istnieją, może zmienić to, co mu w nim przeszkadza, może robić to, co sprawia mu satysfakcję, ma prawo być smutny nawet bez wyraźnego powodu, ma wpływ na swoje samopoczucie, powinien uczyć się na błędach i wybaczać je sobie, traktować swoje ciało jak przyjaciela, próbować nowych rzeczy i przyjaźnić się ze sobą.

Książka napisana jest w bardzo ciekawy sposób. Pierwsza część każdego rozdziału to rozmowa z Pinkiem, podczas której dzieli się on własnymi myślami i dowiaduje interesujących rzeczy o sobie i innych. Drugą część każdego rozdziału stanowią ćwiczenia, dzięki którym czytelnik może przyswoić sobie nową wiedzę i budować poczucie własnej wartości.

Dwa pierwsze rozdziały książki dotyczą tego, jak niepowtarzalny i ważny jest każdy z nas. Dzieci, które doświadczyły przemocy mogą mieć poczucie, że takie stwierdzenie na pewno ich nie dotyczy. Często bowiem czują się one winne tego, co się stało. Obwiniają się za to, że nie potrafiły zapobiec bolesnym doświadczeniom, ochronić siebie bądź bliskich. Ofiary przemocy często czują się również niewystarczające i niezaradne – uważają, że aby przetrwać, potrzebują innych osób. Przekonanie, że same nie poradzą sobie z problemem jeszcze bardziej obniża ich poczucie własnej wartości.

Pink ma problem z odpowiedzią na pytanie o to, kim
jest. Po chwili stwierdza, że jest taki, jak wszyscy:
– Nie, jesteś unikalny!
– A co to znaczy?
– Że nie ma drugiego takiego Pinka na świecie.
Pink zdziwił się.
– Naprawdę? Na całym świecie?
– Naprawdę! Przyjrzyj się sobie.

W kolejnej części tego rozdziału autorka zachęca czytelnika, by znalazł w domu lusterko i również przyjrzał się sobie uważnie. Pyta go o to, czy wie, że każdy człowiek ma niepowtarzalne rysy twarzy. Zachęca, by spróbował znaleźć swoje znaki szczególne. Pozostawia również miejsce na narysowanie siebie i wpisanie swojego imienia.

Autorka stara się przekazać dzieciom bardzo ważny komunikat – nie da się wszystkich lubić tak samo. Różnimy się od siebie jako ludzie, dlatego nie każdego lubimy i nie każdy lubi nas. Jednak, nawet jeśli ktoś nie darzy nas sympatią, nadal jesteśmy ważni i mamy na świecie swoje miejsce. Dla dzieci, które doświadczyły przemocy, jest to istotny komunikat. Dzieci takie rozwijają bowiem często osobowość zależną. Nadmiernie dążą do tego, by być lubianymi i akceptowanymi. Autorka przekonuje, że nasza wartość jest niezachwiana i niezmienna, nawet jeśli inni za nami nie przepadają.

Ważnym momentem książki jest fragment, w którym autorka zachęca czytelników, by zastanowili się nad własnymi mocnymi stronami. Tego dnia Pink wraz z przyjaciółmi budował swoją bazę nad rzeką. Przy okazji odkrył, że każdy z nich posiada inne mocne strony. Razem świetnie się uzupełniają. Autorka poleca czytelnikom, by zastanowili się nad tym, w czym sami są dobrzy i przyznali sobie ordery i odznaki. Nie unika jednak tematu słabszych stron, które również każdy z nas posiada. Razem z naszymi zaletami czynią nas one wyjątkowymi. Możemy jednak pracować nad tym, co nam w sobie przeszkadza. Pink nie lubi tego, że robi wokół siebie bałagan. Wie, że powinien posprzątać, ale nienawidzi tego robić: 

– Rozumiem, ja też nie lubię. Ale jeśli chcesz coś zmienić,
czasem trzeba się do tego zmusić i zrobić to inaczej.
– No tak. Ale jak?
– Wyobraź sobie końcowy efekt.
– To znaczy?
– To znaczy, jak może wyglądać twój posprzątany pokój.

Pink wyobraził sobie wszystko poukładane jak w pudełeczku. Wiedziałby wtedy, gdzie co jest, nie musiałby niczego długo szukać, nie złościłby się, że nie może czegoś znaleźć, i w ogóle. 

Zadaniem czytelnika po przeczytaniu rozdziału o tym, że każdy może próbować zmienić w sobie to, co mu przeszkadza jest zaznaczenie baloników z hasłami mówiącymi o tym, na co mamy wpływ. Uczenie dziecka, które było ofiarą przemocy poczucia sprawczości jest niezwykle ważnym krokiem w procesie odzyskiwania przez nie poczucia własnej wartości.

Dzieci, które doświadczyły przemocy, mogą mieć często problemy z nadmiernym samokrytycyzmem oraz brakiem umiejętności wybaczania sobie błędów. Urszula Młodnicka stara się pokazać czytelnikom konstruktywną postawę względem błędów. Przybliża historię Pinka, który tego dnia wrócił do domu cały mokry i brudny od błota. Stworek jest wściekły i rozgoryczony. Na początku mówi tylko, że wywrócił się na rowerze i już nigdy na niego nie wsiądzie. Kiedy jednak otrzymuje solidną porcję wsparcia i zrozumienia, otwiera się i opowiada o tym, że razem z przyjaciółmi chcieli wypróbować skocznię rowerową. Rozmówca zachęca go do przeanalizowania, dlaczego się przewrócił. Podkreśla też, że błędy są po to, żeby dowiedzieć się, co robimy nie tak. Pink odkrywa, że to mokra od deszczu ziemia była przyczyną jego upadku. Teraz już wie, że nie będzie korzystał ze skoczni zaraz po deszczu. W części z zadaniami autorka proponuje czytelnikom ćwiczenia, dzięki którym wyrobią w sobie nawyk zastanawiania się nad tym, co popełniony przez nich błąd próbuje im powiedzieć. 

Bajkoterapia może być dobrą formą poszerzania wiedzy dzieci na temat przemocy oraz zapobiegania temu zjawisku. W przypadku dzieci, które doświadczyły przemocy, może również pełnić funkcję terapeutyczną poprzez pokazanie im, że nie są same ze swoim problemem ani też nie są w żaden sposób winne. Pokazywanie w bajkach konkretnych technik radzenia sobie w sytuacji przemocy pomaga rozwijać dziecku poczucie własnej sprawczości. 

_________________________________________

Maria Engler – pedagożka, absolwentka studiów na kierunku Nauki o Rodzinie ze specjalizacją Poradnictwo i Terapia Małżeństwa i Rodziny na Uniwersytecie Szczecińskim. Autorka książek dla dzieci i artykułów o tematyce psychologiczno-pedagogicznej, Szczecin. 

BIBLIOGRAFIA:

Feliksiak M., Centrum Badania Opinii Społecznej, Przemoc domowa wobec dzieci, Nr 49/2019, https://www.cbos.pl/SPI-
SKOM.POL/2019/K_049_19.PDF (03.01.2023r.)

Młodnicka U., Waligóra A., Jesteś ważny, Pinku! Książka o poczuciu własnej wartości dla dzieci i dla rodziców trochę też,
Gliwice 2020.

Zubrzycka E., Słup soli, Gdańsk 2018.

DePino C., Śmierdzący ser, Gdańsk 2016.

Zubrzycka E., Dręczyciel w klasie, Gdańsk 2015.

Zubrzycka E., Trzy pytania do Dobrej Wróżki, Gdańsk 2007. 

Zubrzycka E., Dobre i złe sekrety, Gdańsk 2017.

Artykuł pochodzi z czasopisma "Niebieska Linia" nr 1/144/2023

Inne z kategorii

Vademecum dla członkiń i członków zespołu interdyscyplinarnego (1/150/2024)

14.03.2024

Renata Durda

Większość z Was we wrześniu 2023 roku została powołana do zespołu...

czytaj dalej

Agresja u osób stosujących przemoc – okiem psychiatry (4/153/2024)

06.10.2024

Sandra Błędek-Andrzejak

Rozmowy...

czytaj dalej