Identyfikowanie przemocy seksualnej w przeciwdziałaniu przemocy domowej (6/149/2023)

Marta Szafran-Mariñelarena, Grzegorz Wrona

Jednoczesne spojrzenie na przemoc seksualną z perspektywy psychologicznej i prawnej może pomóc w odpowiedzi na pytanie: czy jedną z przyczyn niskich statystyk obrazujących skalę zjawiska występowania przemocy seksualnej może być brak identyfikowania tego rodzaju przemocy przez system przeciwdziałania przemocy domowej.

Statystyki publikowane przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej wskazują, że w 2022 roku w systemie przeciwdziałania przemocy domowej stwierdzono 1758 przypadków przemocy seksualnej. Liczba ta obrazuje, że od 2014 roku, w którym Agencja Praw Podstawowych badała skalę przemocy w państwach Unii Europejskiej, raportowanie przemocy seksualnej w Polsce nadal pozostaje na bardzo niskim poziomie¹. Zgodnie z danymi Agencji Praw Podstawowych z 2014 roku kobiety w Polsce najrzadziej w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej identyfikują przemoc fizyczną lub seksualną².

Artykuł stanowi próbę spojrzenia na przemoc seksualną z perspektywy psychologicznej i prawnej w celu stwierdzenia, czy jedną z przyczyn niskich statystyk związanych z przemocą seksualną może być brak identyfikowania tego rodzaju przemocy przez system przeciwdziałania przemocy domowej.

Przemoc seksualna – perspektywa psychologiczna

Za przemoc seksualną w rozumieniu psychologicznym uważa się każdy akt natury seksualnej, na który nie została wyrażona zgoda przynajmniej jednej z osób biorących udział w tym akcie, a także każdą próbę wymuszenia, skutecznego bądź nie, takiego zachowania, pomimo wyrażanego sprzeciwu. Mówimy o wystąpieniu przemocy seksualnej także wtedy, gdy zgoda na akt seksualny została wyrażona z obawy na wystąpienie przemocy innego typu lub za pomocą siły bądź groźby. Wreszcie, o tożsamej sytuacji mówimy, gdy zdarzają się sytuacje wymuszenia zachowań seksualnych wobec osób niezdolnych do wyrażenia zgody lub sprzeciwu. Materiały dotyczące tego zagadnienia przywołują dla przykładu takie czynności, jak m.in.: gwałt, wymuszanie pożycia seksualnego, nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych (m.in. w rozumieniu spełnienia obowiązku małżeńskiego), zmuszanie do seksu z osobami trzecimi, wszelkie formy współżycia nieakceptowane przez choćby jedną z zaangażowanych w nie osób, przymus oglądania pornografii, zobligowanie do oglądania współżyjących osób³. Do takich zachowań noszących znamiona przemocy możemy zaliczyć także niechciane komentarze dotyczące wyglądu ciała, krytykę zachowań seksualnych, dokumentowanie i publikowanie intymnych zdjęć bądź filmów, a także podglądanie kogoś w sytuacji intymnej bez jego wiedzy⁴. Należy także przyjąć, że literatura, w nieco szerszym kontekście, gdyż w rozumieniu agresji seksualnej, podaje także liczne przykłady zachowań, które mogą w destrukcyjny sposób wpływać na obszar seksualności kobiety. Są to m.in.: uwłaczające uwagi dotyczące kobiet, oblegi odnoszące się do sfery seksualnej czy przymus noszenia ubrań, które eksponują walory seksualne⁵.

Można by przyjąć, że lista zachowań noszących znamiona przemocy seksualnej jest bardzo szeroka, o ile spełnione zostaną dwa warunki: zachowanie to w jakikolwiek sposób odnosiłoby się do seksualności człowieka i nie zostałaby wyrażona na nie świadoma zgoda przez osobę, co do której to zachowanie się odnosi. Za świadomą zgodę uważa się dobrowolnie podjętą decyzję na wzięcie udziału w danym zachowaniu.

Trudności w identyfikowaniu przemocy seksualnej

Istotnym problemem zarówno diagnostycznym, jak i związanym z udzielaniem adekwatnej pomocy osobom, które doświadczyły przemocy seksualnej, jest bagatelizowanie, umniejszanie bądź unieważnianie tych doświadczeń. Także w dyskursie społecznym zauważalny jest opór przed podejmowaniem i rozpowszechnianiem tematyki zjawiska przemocy seksualnej występującej w domu (a tym samym jej przeciwdziałaniu), co może wynikać ze stereotypowego postrzegania problemu⁶. Dla przykładu, prawie 19% respondentów badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej dotyczących przeciwdziałania przemocy w rodzinie z 2014 roku, kwestionowało istnienie zjawiska gwałtu w małżeństwie. Te same badania zobrazowały pogląd prawie 1/5 Polaków, mówiący o tym, że zachowania przemocowe ustaną, gdyby osoba stosująca je związała się z osobą, która nie będzie jej prowokować do tego typu działań. Prawie tyle samo respondentów uznało, że zmiana partnera spowoduje zastopowanie przemocy seksualnej u osób ją stosujących. Tym samym, osoby udzielające tych odpowiedzi odpowiedzialność za występowanie przemocy seksualnej w rodzinie przypisały osobie, która jej doświadcza. Wspomniane badania przytaczają także widoczną różnicę pomiędzy znajomością osób, które doświadczyły przemocy seksualnej w rodzinie, z podziałem ze względu na płeć – w przypadku kobiet było to 6,9%, a w przypadku mężczyzn – 1% osób, wśród tych, które brały udział w badaniu⁷.

Badania z 2010 roku, przeprowadzone alternatywną, internetową metodą, pokazują, że 10% mężczyzn zrelacjonowało, że na przestrzeni swojego życia doświadczyło przemocy seksualnej ze strony partnerki⁸. Jak podaje Izdebski, w wynikach swoich badań, 27% kobiet i 42% mężczyzn zadeklarowało, że kobieta pozostająca w stałym związku, niezależnie od własnych potrzeb, ma obowiązek zaspokoić potrzeby seksualne partnera⁹. Diagnostyka nadużyć seksualnych w rodzinie powinna zatem uwzględnić nie tylko elementy definicji przemocy, ale także zrozumieć trudności społeczne i lojalnościowe (np. wobec rodziny), z jakimi borykają się osoby, które doświadczyły tego typu zachowań.

Trudności w badaniu przemocy seksualnej

Aby skutecznie przeciwdziałać występowaniu przemocy w rodzinie, w tym seksualnej, niezbędne jest regularne monitorowanie i badanie tego zjawiska w populacji w taki sposób, by możliwe było konstruowanie działań profilaktycznych i pomocowych dla osób uwikłanych w przemoc domową. Dla zrozumienia istoty problemu ważne jest uznanie, że przemoc seksualna pojawia się w całym przekroju społeczeństwa¹⁰.

Trudność w rzetelnym przedstawieniu skali zjawiska przemocy seksualnej, występującej w przemocy domowej, może dotyczyć także problemów, jakie napotykają osoby badające to zagadnienie. Na pierwszy plan wysuwa się etyka badań nad tym zagadnieniem. Badacze zgodnie twierdzą, jak istotne w udzielaniu adekwatnej pomocy wszystkim zaangażowanym w ten problem osobom, jest podejmowanie zjawiska przemocy seksualnej w badaniach, które są rzetelne i etyczne. Tylko w taki sposób możliwe jest przygotowanie skutecznej działalności profilaktycznej¹¹. Naukowcy donoszą, że badania ukierunkowane na badanie zjawiska i skali przemocy seksualnej powinny dotyczyć przede wszystkim opisu poszczególnych zachowań, oceny częstotliwości występowania, wzorców kulturowych, które utrudniają bądź uniemożliwiają zgłaszanie tego typu zachowań, a także metod działania osób stosujących ten typ przemocy, z uwzględnieniem różnic dotyczących płci¹². Oznacza to, że pytania zadawane w kwestionariuszach bądź podczas przeprowadzanych rozmów, powinny być bardzo klarowne i zrozumiałe, ewentualnie dodatkowo wytłumaczone przez osobę badającą, gdyby pojawiły się jakiekolwiek wątpliwości u osób biorących udział w badaniu. Często zdarza się tak, że osoba stosująca przemoc nie ogranicza się do stosowania tylko jednej formy przemocy, stąd konieczność kompleksowego potraktowania tego tematu w badaniach.

Ważnym aspektem pozostaje także uwzględnienie w badaniach różnych grup społecznych, dzięki czemu programy profilaktyczne będą mogły być dedykowane wszystkim potrzebującym. Nie bez wpływu na opisywane zjawisko pozostaje także przekaz medialny i rządowy danego państwa na tematy okołoseksualne, ponieważ bezpośrednio przekłada się to na wiedzę i postawy społeczne, w tym także na gotowość do zgłaszania zachowań przemocowych¹³.

Perspektywa prawna

W polskim porządku prawnym definicja przemocy seksualnej nie została sformułowana. Użycie określenia „przemoc seksualna” w sposób dorozumiany ma miejsce np. w definicji przemocy domowej zawartej w art. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy domowej w brzmieniu: „przemocy domowej – należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności:

a) narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,

b) naruszające jej godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną,

c) powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę,

d) ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej,

e) istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej”.

Jak łatwo zauważyć, w przytoczonej wyżej definicji, poza lakonicznym wskazaniem, że jedną z form przemocy domowej jest naruszenie wolności seksualnej, nie zawarto wyjaśnienia, w jakich sytuacjach można mówić o naruszeniu wolności seksualnej. Zdecydowanie bardziej precyzyjny ustawodawca był poprzez wskazanie przykładów przemocy ekonomicznej czy cyberprzemocy.

Bardziej precyzyjnie, ale jednocześnie znacznie węziej przemoc seksualna jest ujęta w kodeksie karnym. Podsta-
wowym w tym zakresie jest art. 197, który stanowi:

§ 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.

§ 2. Jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Za przemoc seksualną będzie uważane zatem doprowadzenie do obcowania płciowego oraz doprowadzenie do poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej pod warunkiem, że sprawca działał przy użyciu przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego można wskazać liczne przypadki definiowania pojęcia innej czynności seksualnej. Jako jeden z najnowszych przykładów można wskazać postanowienie SN z dnia 8 września 2016 r. sygn. akt III KK 292/16, w którym stwierdzono m.in. „Inna czynność seksualna to nie mieszczące się w pojęciu obcowania płciowego takie zachowanie, które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary. Zachowanie to obejmuje też sytuacje, w których sprawca, zmierzając do pobudzenia lub zaspokojenia swojego popędu, nie tylko dotyka narządów płciowych pokrzywdzonego (choćby przez bieliznę lub odzież), lecz po- dejmuje również inne czynności w zetknięciu z jego ciałem (np. pieszczoty, pocałunki). Bez wątpienia w tym zakresie znaczeniowym mieści się także dotykanie piersi ofiary”.

Takie uregulowanie odpowiedzialności karnej za przemoc seksualną pozostaje w sprzeczności z treścią art. 36 Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (Konwencja Stambulska). Przepis ten stanowiący przykład pośredniej definicji przemocy seksualnej zakłada, że:

Art. 36 1. Strony przyjmą konieczne środki ustawodawcze lub inne środki w celu zapewnienia, by za następujące umyślne czynności groziła odpowiedzialność karna:

a. penetracja waginalna, analna lub oralna o charakterze seksualnym ciała innej osoby jakąkolwiek częścią ciała lub przedmiotem, bez jej zgody,

b. inne czynności o charakterze seksualnym wobec innej osoby, bez jej zgody,

c. doprowadzenie innej osoby, bez jej zgody, do podjęcia czynności o charakterze seksualnym z osobą trzecią.

2. Zgoda musi być udzielona dobrowolnie jako wyraz wolnej woli, co należy oceniać w świetle danych okoliczności.

3. Strony przyjmą konieczne środki ustawodawcze lub inne środki w celu zapewnienia, by postanowienia ustępu 1 stosowały się również do czynów podejmowanych wobec byłych lub obecnych małżonków, lub partnerów, zgodnie z tym, jak to uznaje prawo wewnętrzne.

Decydującym zatem kryterium dla zdefiniowania przemocy seksualnej zgodnie z Konwencją Stambulską jest zawarcie w definicji elementu zgody, bez której każde naruszenie sfery seksualnej drugiego człowieka powinno być identyfikowane jako przemoc seksualna. Podkreśla się przy tym, że wyrażenie zgody musi mieć charakter dobrowolny jako wyraz wolnej woli osoby, która zgody udziela.

Analiza treści trzech wskazanych wyżej aktów prawnych (ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej, Kodeksu karnego oraz Konwencji Stambulskiej) w zakresie zdefiniowania przemocy seksualnej prowadzi do wniosku, że przemoc seksualna jest identyfikowana przez ustawodawcę jako jeden z rodzajów przemocy domowej oraz pod pewnymi warunkami przewiduje się odpowiedzialność karną za jej stosowanie. Jednak nie uwzględnia się ani w definicji przemocy domowej ani w Kodeksie karnym elementu zgody jako niezbędnego dla odróżnienia przemocy seksualnej od zachowań niestanowiących tej formy przemocy. Bazując jednak na przytoczonej wyżej definicji przemocy seksualnej z Konwencji Stambulskiej nie ma przeszkód, aby przy identyfikowaniu przemocy seksualnej jako jednego z rodzajów przemocy domowej opierać się na kryterium zgody jako przesłanki identyfikującej przemoc seksualną. Podkreślenia bowiem wymaga fakt, że ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej nie ogranicza się jedynie do tych form przemocy, które stanowią jednocześnie przestępstwo, ale traktuje zjawisko przemocy domowej znacznie szerzej pozwalając na zastosowanie wobec osób stosujących przemoc domową innych sankcji prawnych niż karne.

Co mówią statystyki?

Pomimo jednak potencjalnej możliwości identyfikowania przemocy seksualnej w szerokim zakresie, statystyki publikowane w sprawozdaniach z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie¹⁴ zdają się wskazywać na znikome identyfikowanie przemocy seksualnej w praktyce.

W zakresie statystyki dotyczącej skazań za przestępstwa związane ze stosowaniem przemocy domowej polegającej na popełnieniu przestępstwa zgwałcenia z art. 197 § 1 k.k. w roku 2022 skazano 112 osób, a za przemoc seksualną o charakterze dopuszczenia się innej czynności seksualnej z art. 197 § 2 k.k. w roku 2022 skazano 10 osób¹⁵.

W tym samym roku 2022 w systemie przeciwdziałania przemocy domowej na podstawie procedury „Niebieskie Karty” zidentyfikowano następujące formy przemocy domowej:

Odnotowano 47 405 przypadków przemocy fizycznej, co w odniesieniu do 2021 roku, stanowi spadek o 2 597 (dynamika wyniosła 94,81%), a do 2020 rokku (odnotowano 57 760 przypadków) spadek o 10 355 przypadków (dynamika – 82,07%).

Odnotowano 64 624 przypadki przemocy psychicznej, co dało spadek do 2021 roku o 5 987 przypadków (dynamika 91,52%), zaś do 2020 roku o 16 720 przypadków (dynamika – 79,45%).

W przypadku przemocy seksualnej oraz przemocy ekonomicznej odnotowano wzrost w tym zakresie, w stosunku do 2021 roku. W 2022 roku odnotowano 1 630 przypadków przemocy ekonomicznej (wzrost w stosunku do 2021 roku o 82 przypadki – 105,30%) i 1 758 przypadków przemocy seksualnej (wzrost w stosunku do 2021 roku o 710 przypadków – 167,75%)”¹⁶.

Ogólnie można zatem stwierdzić, że na ok. 50 000 przypadków przemocy fizycznej i ok. 65 000 przypadków przemocy psychicznej identyfikuje się ok. 1700 przypadków przemocy seksualnej stanowiącej przemoc domową, przy jednoczesnym skazywaniu za przestępstwo związane z przemocą seksualną ok. 170 osób¹⁷.

Podsumowanie

W tworzeniu działań ukierunkowanych na przeciwdziałanie jakiejkolwiek formy przemocy domowej należy zawsze pamiętać, że niezbędne jest uwzględnienie specyfiki zachowań osób, które stosują przemoc. W zatrzymywaniu i zapobieganiu przemocy ogromną wartością jest edukacja. Wydaje się zasadne, by temat ten był szeroko omawianą kwestią w społeczeństwie, także wśród najmłodszych jego przedstawicieli, co mogłoby umożliwić przerywanie „kół przemocy” w rodzinach¹⁸.

Brak sformułowania w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy domowej definicji przemocy seksualnej oraz nieuwzględnienie elementu zgody w definicji zgwałcenia powoduje, że identyfikowanie przemocy seksualnej sprowadza się do rozpoznawania jej najcięższych przypadków i pomijania wszelkich form molestowania seksualnego. W konsekwencji ochrona osób doznających przemocy domowej przed przemocą seksualną pozostaje dalece niewystarczająca.

_______________________________

¹ Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Wyniki badania w skrócie (2014). FRA – Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej; „Badanie wskazało na różnice w postrzeganiu molestowania seksualnego przez różne osoby. Różnice w subiektywnym rozumieniu zachowań stanowią również odzwierciedlenie przeważających wartości społecznych i kulturowych, norm i poglądów na role płciowe i właściwe zachowania pomiędzy płciami.

- W zależności od liczby różnych form molestowania seksualnego, o które pytano w badaniu, szacunkowo 83–102 mln kobiet (45–55% kobiet) w UE-28 doświadczyło molestowania seksualnego po ukończeniu 15. roku życia.
- Szacunkowo 24–39 mln kobiet (13–21%) w UE-28 doświadczyło molestowania seksualnego tylko w okresie 12 miesięcy poprzedzających wywiad”. https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_pl.pdf (dostęp: 7.11.2023)

² Przemoc wobec kobiet..., s. 20 https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_pl.pdf

³ Wyprawa PoMOC. Poradnik dla osób doznających przemocy. (2020). Stowarzyszenie na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”

⁴ SEXEDPL. Rodzaje Przemocy. https://sexed.pl/rodzaje-przemocy/ (dostęp: 1.11.2023).

⁵ Łukaszek, M. (2015). Agresja seksualna wobec kobiet – doświadczenia i opinie mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności. W: D. Kowalczyk, A. Szecówka, S. Grzesiak (red.), Resocjalizacja penitencjarna w kontekstach interdyscyplinarnych (s. 319–332).

⁶ Izdebski, Z., Łukaszek, M. (2018). Etyczne aspekty badania przemocy seksualnej. „Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, 17(2), 117–146.

⁷ Miedzik M., Godlewska-Szukorwa J., Rutkowski J., Badania porównawcze oraz diagnoza skali występowania przemocy w rodzinie wśród osób dorosłych i dzieci, z podziałem na poszczególne formy przemocy wraz z opisem charakterystyki ofiar przemocy i sprawców. https://archiwum.mrips.gov.pl/gfx/mpips/userfi-
les/_public/1_NOWA%20STRONA/Pomoc%20spoleczna/przemoc%20w%20rodzinie/RC1-3.pdf (dostęp: 1.11.2023)

⁸ Wójcik, M. (2020). Przemoc seksualna w związku małżeńskim jako przykład patologii. Humanistyka i nauki społeczne. Konteksty. Wyzwania. Tom 16. Relacje rodzinne i międzypokoleniowe. Exante, Wrocław, 7-21.

⁹ Izdebski Z., Łukaszek M., (2018)..., op.cit.,

¹⁰ Dartnall E., Jewkes R., (2013). Sexual violence against women: The scope of the problem, Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology, 27(1), 3-13.

¹¹ Izdebski Z., Łukaszek M., (2018)..., op.cit.,

¹² Dartnall E., Jewkes R., (2013)..., op.cit.,

¹³ Izdebski Z., Łukaszek M., (2018)..., op.cit.,

¹⁴ https://www.gov.pl/web/rodzina/projekt-sprawozdania-z-krajowego-programu-przeciwdzialania-przemocy-w-rodzinie-za-2022-r

¹⁵ Ibidem, s. 36.

¹⁶ Ibidem, s. 36.

¹⁷ W roku 2022 skazano łącznie 182 osoby za stosowanie przemocy domowej poprzez popełnienie przestępstwa z art. 197 §1 k.k., art. 197 § 2 k.k. i art. 200 k.k.

¹⁸ FRA (2014). Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Wyniki badania w skrócie.

Marta Szafran-Mariñelarena – psycholożka, psychoterapeutka poznawczo-behawioralna w trakcie szkolenia. Pracuje w Warszawskim Ośrodku Interwencji Kryzysowej i prywatnym gabinecie.

Grzegorz Wrona – doktor nauk prawnych, adwokat, certyfikowany specjalista oraz superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 6/149/2023

Inne z kategorii

Zakłócenia komunikacji w związku a przemoc (1/144/2023)

11.01.2024

Aneta Gawełek Gdy partnerzy nie mają zaufania do siebie nawzajem i nie wierzą w możliwość...

czytaj dalej

Feminatywy – dlaczego TAK? (1/144/2023)

07.11.2024

Iwona Chmura-Rutkowska

Język jest międzypokoleniowym pasem transmisyjnym wiedzy,...

czytaj dalej