Konflikt w związku a ryzyko nawrotu. Możliwości krótkoterminowej terapii par z problemem uzależnienia (2/145/2023)

Barbara Czardybon

Programy indywidualne dedykowane osobom uzależnionym i ich życiowym partnerom tylko częściowo są w stanie rozwijać strategie pomocne w rozwiązywaniu konfliktów w związku. Jednocześnie nie sposób nie zauważać znaczenia destrukcyjnych wzorców przeżywania i zachowania zatomizowanej relacji partnerskiej jako czynnika ryzyka nawrotu. Obecnie coraz częściej pary z problemem uzależnienia są świadome konieczności podejmowania działań „naprawczych”, oznaczających de facto ich wspólną pracę nad związkiem.

Mimo trwających od wielu lat badań nad istotą nawrotu choroby, wciąż pozostaje on jednym z najbardziej zagadkowych fenomenów w psychoterapii uzależnień. Jego wystąpienie związane jest z samą naturą uzależnienia. Aby móc mówić o nawrocie, osoba uzależniona musi podjąć decyzję o utrzymywaniu abstynencji i przez pewien czas skutecznie to realizować. Musimy obserwować poprawę funkcjonowania tej osoby pod względem psychologicznym. Nawrót jest związany z reaktywacją mechanizmów uzależnienia. Pewne znaczenie mogą mieć tutaj również procesy niebędące wynikiem choroby. Manifestacjami nawrotu pozostają zmiany na płaszczyźnie psychologicznego funkcjonowania osoby uzależnionej (Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda, 2011).

Nawrót oznacza zatem specyficzny rodzaj pogorszenia samopoczucia osoby uzależnionej. To nieuchronne pogorszenie może, ale nie musi doprowadzić do sięgnięcia po substancję psychoaktywną. Natura nawrotu jest procesualna. Może on rozciągać się na wiele tygodni. Niewątpliwie nawrót stanowi trudne doświadczenie dla osoby uzależnionej; osoba w nawrocie znajduje się w kryzysie. „Z punktu widze- nia terapeuty najważniejsze jest wyodrębnienie na początku terapii grupy pacjentów o podwyższonym ryzyku, wczesne rozpoznanie sytuacji zagrożenia nawrotem i w miarę możliwości szybka interwencja” (Wojnar i wsp., 2007, s. 94).

W powstawaniu nawrotów choroby istotne znaczenie odgrywają czynniki emocjonalne, bowiem ryzyko nawrotu zwiększa się w sytuacji związanej z odczuwaniem przykrych emocji. Wśród czynników ryzyka mamy, obok objawów depresyjnych, deficyty funkcji poznawczych i impulsywność. U osób podatnych na nawroty występują zaburzenia afektu. W dyskusjach dotyczących zjawiska nawrotu uwaga bywa kierowana również w stronę problematyki związanej ze stresem. Prawdopodobieństwo wystąpienia nawrotu zwiększa się w sytuacji oczekiwania poniesienia porażki. U osoby uzależnionej można także zauważyć tendencję do katastrofizacji. To nieudana próba poradzenia sobie z sytuacją stresującą wyzwala proces nawrotu. Warto zauważyć, że między natężeniem stresujących wydarzeń życiowych a złamaniem abstynencji zachodzi pozytywna korelacja. Ryzyko wystąpienia nawrotu determinują cechy indywidualne osoby uzależnionej. Wysokie ryzyko nawrotu występuje u pacjentów z zaburzeniami osobowości lękowej, borderline oraz antyspołecznej (Chodkiewicz, 2006; Wojnar i wsp., 2006). Ryzyko nawrotu jest skorelowane ze stopniem ugodowości w taki sposób, że im większa skłonność do konfliktów z innymi ludźmi, tym wyższe ryzyko nawrotu.

W występowaniu nawrotów znaczącą rolę przypisuje się ponadto czynnikom sytuacyjnym. Szczegółowo analizowane są wydarzenia poprzedzające nawrót. Zwraca się przy tym uwagę na nieadekwatne oceny sytuacji oraz własne możliwości poradzenia sobie z nimi. „(...) nie można ustalić zbioru czynników automatycznie wyzwalających nawroty choroby, wspólnych dla wszystkich pacjentów. (...) Wyzwalacze, którymi może być wszystko, nie mają same w sobie siły wyzwalającej. Dopiero reakcje na nie osób uzależnionych mogą im taką siłę nadać” (Mellibruda, Sobolewska-Mellibruda, 2011, s. 345).

Wciąż poszukiwane są sposoby i strategie przeciwdziałania nawrotom mechanizmów chorobowych u osoby uzależnionej. W zapobieganiu nawrotom istotne znaczenie odgrywa doskonalenie umiejętności zaradczych. Pacjenci powinni posiąść wiedzę na temat charakteru i specyfiki sytuacji zwiększających prawdopodobieństwo nawrotu. Dla pracy z nawrotem kluczowa okazuje się samoświadomość i możliwość wglądu pacjenta oraz wsparcie społeczne.

Dynamika związków z problemem uzależnienia

Związek tworzony jest przez odrębne jednostki z ich indywidualnymi potrzebami i oczekiwaniami, a także dążeniami i celami. Każda z osób w związku ma własne wzory relacji i bliskości. O związku dwojga osób można powiedzieć, że jest raczej procesem niż stanem. W dynamikę relacji każdej pary wpisany jest kryzys (Wolska, 1999). W przypadku par z doświadczeniem uzależnienia (i często także z współwystępującymi zachowaniami agresywnymi i przemocowymi), nie tylko podjęcie, ale też zakończenie leczenia przez jednego z partnerów może wywołać różną w swym natężeniu i czasie trwania destabilizację. Na ogół do nasilenia kryzysu w związku z problemem uzależnienia dochodzi wtedy, gdy naruszony zostaje stosowany dotychczas regulator stanów emocjonalnych osoby uzależnionej, ale też wtedy, gdy transformacji ulega dotychczasowy wzorzec adaptacji doświadczającej wielu obciążeń drugiej strony. Takie związki są pełne urazów; wiele jest w nich wzajemnych pretensji i oskarżeń. Partnerzy przejawiają w rozmowach sporo niechęci i nie dość uwagi. Sytuacja par borykających się z problemem uzależnienia bywa mocno złożona. W takich parach uwidacznia się podatność na zranienie. Partnerzy mogą być wobec siebie wzajemnie nieufni, podejrzewać się o złe intencje. Do głosu będą dochodzić usztywnione wzorce interpretowania wzajemnych reakcji i zachowań (Ryniak, 2015; Kołodziejczyk, 2015b).

Zbyt długo dominowała perspektywa wyraźnego oddzielania pracy z osobami z problemem uzależnienia i ich życiowymi partnerami. Partnerzy kierowani byli do odrębnych programów leczniczych, najczęściej takich, które nie uwzględniały możliwości wspólnych spotkań. Tam też zgłaszane były rozmaite problemy, na przykład zachowania przemocowe. „Oddzielne programy psychoterapii dla osób uzależnionych oraz ich partnerów mogą wzmacniać tendencje autonomiczne, koncentrować osoby na indywidualnych pragnieniach i potrzebach, bez umiejętności kształtowania zdrowej relacji opartej na bezpieczeństwie, miłości, otwartej komunikacji, umiejętności rozwiązywania konfliktów itp.” (Ryniak, 2021, s. 9). Dochodziło do atomizacji partnerów, wzmacniane były destrukcyjne wzorce przeżywania i zachowania w parze, osłabieniu ulegała więź. Iwona Kołodziejczyk zwraca uwagę na niebezpieczne konsekwencje takiego podejścia: „Skazywanie pacjentów na funkcjonowanie w mocno zdestabilizowanym związku, który jednak ciągle jeszcze jest dla nich ważny, przez okres co najmniej półtora roku do dwóch lat (tyle średnio trwa pełna terapia uzależnienia) stwarza warunki do pogłębiania istniejących i generowania nowych problemów, a także do swoistego sabotowania indywidualnego procesu zdrowienia partnerów” (Kołodziejczyk, 2015b, s. 9). Z tej perspektywy zasadne wydają się wspólne spotkania pary. Wskazane jest zachowanie balansu między tym, co indywidualne a tym, co wspólne.

Rekonstrukcja relacji a zdrowienie uzależnionego partnera

W coraz większej liczbie placówek lecznictwa uzależnień realizowany jest program krótkoterminowej terapii par, który obejmuje około ośmiu–dziesięciu spotkań z parą (Bętkowska-Korpała i wsp., 2016). To propozycja dla par, w których osoba uzależniona zachowuje adaptacyjność w poszczególnych wymiarach życia. Chcąc rozpocząć pracę z parą w takim programie, należy zebrać gruntowny wywiad ukierunkowany na rozpoznanie jej potrzeb i możliwości. Nieraz pary mierzące się z problemem uzależnienia mogą oczekiwać szybkiego rozwiązania problemów, które narastały w ich związku przez lata. Tymczasem uzyskiwanie porozumienia jest procesem.

Fundamentalne znaczenie będzie miała również diagnoza gotowości pary do wspólnej terapii. Aby móc pracować, powinniśmy być w stanie odnotować choćby minimum pozytywnego nastawienia partnerów wobec siebie. Konieczne jest uznanie, że oprócz uzależnienia, występują inne przyczyny trudności w związku. Partner osoby uzależnionej powinien zweryfikować przekonanie, zgodnie z którym praca nad uzależnieniem stanowi jedyny sposób na to, by relacja mogła należycie funkcjonować. Odpowiednio, Wkład w naprawę relacji ze strony osoby uzależnionej nie może ograniczać się do utrzymywania abstynencji. Trudna sytuacja pary nie zawsze musi być związana z problemem uzależnienia. Większe znaczenie mogą mieć destrukcyjne postawy partnerów i ich modele relacji. Terapia pozwala urealnić możliwość wzajemnego wpływu obydwu stron. Istotnym problemem będzie asymetria w zaangażowaniu partnerów. Wymagane jest potwierdzenie przez obydwie strony gotowości do zmiany ich własnych poglądów, postaw lub zachowań. Na ogół to ta osoba, która oczekiwała zmiany wyłącznie od partnera, przerywa terapię. Rzeczą oczywistą jest, że nieutrzymywanie w trakcie terapii abstynencji będzie źle rokowało procesowi terapii (z K. Gąsiorem rozm. J. Banaszak, 2021).

Ważne miejsce w terapii par zajmuje pomoc w zakresie poszerzania świadomości obydwu stron na temat własnych oczekiwań wobec partnera, a także w określeniu ról i zadań w związku. Wśród możliwych obszarów do pracy może znaleźć się poprawa wzajemnej komunikacji, a także pomoc w konstruktywnym rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych rozumianych jako sytuacje, w których dochodzi do agresywnego wyrażania różnicy zdań, ale nie ma dysproporcji siły, którą dysponują obie strony relacji. Poziom konfliktu w parze może, oczywiście, uniemożliwiać prowadzenie wspólnej pracy. Obecność przemocy w związku stanowi czynnik wykluczający (Ryniak, Nolbrzak-Drozd, 2015).

Konflikty mają właściwość destrukcyjnego wpływania na codzienne życie pary. Można oczekiwać, że impulsywność będzie dominować też podczas sesji konsultacyjnych. „Nasza para znajduje się niejednokrotnie na takim poziomie wrzenia, że nie ma już niskiego poziomu ryzyka. Wszystko może prowadzić do wyzwolenia lawiny. My jednak możemy stworzyć bezpieczne, a na pewno bezpieczniejsze warunki do tego, by para ta uczyła się mówić inaczej, słuchać inaczej, interpretować inaczej, itd. O ile pracujemy z parą, a nie indywidualnie...” (Kołodziejczyk, 2015a, s. 8). Praca z parą będzie zalecana zawsze wtedy, gdy ujawni się obawa przed pogłębianiem się kryzysu.

Kondycja związku jest zależna nie od samego faktu istnienia konfliktów, lecz od podejścia partnerów do nieporozumień pomiędzy nimi, to jest od nadawania im znaczenia. Podstawę dojrzałych strategii rozwiązywania problemów i konfliktów stanowi bliskość i otwartość emocjonalna. W terapii podejmowana jest praca nad poszerzaniem umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów. Dzięki terapii par bardziej osiągalne staje się więc obniżenie nasilenia konfliktów. Jest to o tyle ważne, że konflikt interpersonalny należy do grupy zewnętrznych czynników mogących prowadzić do nawrotu. Dobrze by było, gdyby parze udało się przejść z fazy konfliktu do fazy współpracy.

Terapeuta par jest skupiony na relacji partnerów – na tym, co ich łączy. Refleksji poddaje to, w jaki sposób odtwarzane są wzory więzi. Partnerzy zapytywani są o to, w jaki sposób – mając na uwadze ich wzajemne trudne doświadczenia – zamierzają tworzyć relację. Podejmowana jest praca nad reperacją wzorców przywiązania. W trakcie terapii partnerzy zachęcani są do brania odpowiedzialności za ich własne funkcjonowanie w związku. Psychoterapeuta towarzyszy partnerom w poszukiwaniu rozwiązań ich problemów.

Poprzez wzmacnianie tak zwanej pozytywnej emocjonalności w związku terapia par umożliwia poprawę jakości jego funkcjonowania. Jakkolwiek to nie partnerzy, lecz ich związek, jest podmiotem oddziaływań terapeutycznych, to dzięki korzystaniu z terapii par ma szansę na poprawę dobrostan każdej ze stron. Dzięki poprawie funkcjonowania związku uzależniony partner jest w stanie lepiej sobie radzić z niekiedy powracającą chęcią powrotu do używania środka zmieniającego świadomość. Terapia par ma potencjał skutecznego przeciwdziałania nawrotom. Jest również pomocna w profilaktyce przemocy w rodzinie.

Podsumowanie

W związkach osób trzeźwiejących jest wiele kryzysów. Część par będzie w stanie sama sobie z nimi poradzić. Inna grupa będzie potrzebować pomocy z zewnątrz. Podjęcie decyzji o zgłoszeniu się na terapię przez parę często ma miejsce wtedy, gdy trudności stają się nie do wytrzymania. Partnerzy mają poczucie porażki po uprzednich próbach naprawienia związku. Tym, co może nasilać kryzys w bliskiej relacji, jest indywidualna praca terapeutyczna. Okazuje się, że jedną z odznaczających się skutecznością metod wspierających proces leczenia uzależnienia jest terapia par. W chwili jej podejmowania należy brać pod uwagę nasilenie mechanizmów uzależnienia. Jednocześnie wypada podkreślić, że wdrażanie oddziaływań terapeutycznych zorientowanych na parę bywa pomocne w kwestii zapobiegania nawrotom. To przemyślane angażowanie najbliższych osób uzależnionych w proces zdrowienia.

BIBLIOGRAFIA:

Bętkowska-Korpała, B. i wsp. (2016). Krótkoterminowa terapia par. Proces zdrowienia w uzależnieniu, Warszawa.

Chodkiewicz, J. (2006). Zapobieganie nawrotom w chorobie alkoholowej – przegląd piśmiennictwa. Psychiatria (3).

Kołodziejczyk, I. (2015a). Terapia par w placówce leczenia uzależnień. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia (wyd. spec.).

Kołodziejczyk, I. (2015b). Terapia par w placówce leczenia uzależnień, cz. 2. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia (wyd. spec.).

Krótkoterminowa terapia par w uzależnieniach – bezzwłocznie, bez pośpiechu, z K. Gąsiorem rozm. J. Banaszak (2021). Terapia Osób Uzależnionych i ich Bliskich (2).

Mellibruda, J., Sobolewska-Mellibruda, Z. (2011). Integracyjna psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka, Warszawa, wyd. 2.

Ryniak, J. (2015). Wzmocnienie procesu zdrowienia poprzez terapię pary. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia (wyd. spec.).

Ryniak, J. (2021). Kryzys w związku jako szansa rozwoju dla pary. Terapia Osób Uzależnionych i ich Bliskich (2).

Ryniak, J., Nolbrzak-Drozd, J. (2015). Terapia par – proces zdrowienia w związku. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia (wyd. spec.).

Wojnar, M. i wsp. (2006). Nawroty w uzależnieniu od alkoholu, cz. 1: Definicje i modele. Alkoholizm i Narkomania (4).

Wojnar, M. i wsp. (2007). Nawroty w uzależnieniu od alkoholu, cz. 3: Społeczno-demograficzne i psychologiczne czynniki ryzyka. Alkoholizm i Narkomania (1).

Wolska, M. (1999). Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów radzenia sobie w sytuacji kryzysu małżeńskiego. Resocjalizacja, diagnoza, wychowanie, (red.) B. Kosek-Nita, D. Raś, Katowice.

Barbara Czardybon – dr nauk hum., psychoterapeutka integracyjna i specjalistka psychoterapii uzależnień w procesie certyfikacji, certyfikowana specjalistka w zakresie pomocy psychologicznej dla par, trenerka umiejętności psychospołecznych, wykładowczyni akademicka oraz trenerka w Studium Pomocy Psychologicznej dla Par IPZ PTP, Sosnowiec–Warszawa.

Inne z kategorii

Jak historie naszych klientów poruszają nasz wewnętrzny świat - Kilka refleksji superwizora (6/143/2022)

13.02.2024

Dorota Dyjakon Jak nasza – osób zawodowo...

czytaj dalej

Mózgowe podłoże agresji (5/148/2023)

24.04.2024

Krystyna Rymarczyk

Wpływ na zachowania agresywne i przemocowe mają czynniki biologiczne...

czytaj dalej