Neurobiologia przemocy. Jak przemoc i trauma wpływają na mózg? (6/149/2023)

Artykuły „Niebieskiej Linii"

27.03.2024

Krystyna Rymarczyk

Badania neuroobrazowe pokazały, że trauma zmienia zarówno strukturę, jak i aktywność mózgu – głównie w rejonach kory przedczołowej i sieciach neuronalnych odpowiedzialnych za regulację emocji i kontrolę afektu. Niestety, zmiany te są często trwałe i nieodwracalne, co przekłada się na zaburzone funkcjonowanie zarówno w okresie dzieciństwa, jak i w dorosłym życiu.

Kiedy śmieje się dziecko, śmieje się cały świat. Te słowa wypowiedziane przez Janusza Korczaka, lekarza, pedagoga, działacza społecznego, a przede wszystkim obrońcę dzieci inspirowały i nadal inspirują do bycia jak najlepszym rodzicem czy wychowawcą. Niestety świat małego, bezbronnego dziecka nie zawsze jest wypełniony uśmiechem, zabawą i beztroską. I chociaż nie ma naszej zgody na stosowanie przemocy względem dzieci, to jednak są rodziny i placówki opiekuńczo-wychowawcze, gdzie (czy to z powodu braku wiedzy, czy zaburzeń psychicznych opiekunów), przemoc ta ma miejsce. Tymczasem badania psychologiczne wyraźnie wskazują, że wszystkie formy krzywdzenia dzieci, tj. zaniedbanie, wykorzystywanie seksualne, emocjonalne i fizyczne, wiążą się ze szkodliwymi skutkami dla ich rozwoju. Wykazano, że przemoc względem dzieci prowadzi do rozwoju szeregu problemów behawioralnych, takich jak zaburzenia zachowania, uzależnienia oraz sprzyja występowaniu chorób psychicznych. Co więcej, badania prowadzone z wykorzystaniem technik neuroobrazowych¹ pokazały, że trauma zmienia zarówno strukturę, jak i aktywność mózgu. Niestety, dziś wiemy też, że zmiany te są często trwałe i nieodwracalne, co przekłada się na zaburzone funkcjonowanie tak w okresie dzieciństwa, jak i w okresie dorosłości.

Skutki przemocy

Doświadczenie przemocy ma wiele negatywnych konsekwencji dla osoby dorosłej, a tym bardziej dla dziecka – zaburza jego rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny, a skutki doświadczanej traumy mogą trwać latami.

Zaburzenia behawioralne

Przemoc wobec dzieci, szczególnie we wczesnym okresie ich życia, prowadzi do wystąpienia różnych zaburzeń behawioralnych. W zależności od uwarunkowań genetycznych dziecka oraz uwarunkowań środowiskowych, zaburzenia te mogą przybrać formę tzw. zaburzeń internalizujących lub zaburzeń eksternalizujących.

W zaburzeniach internalizujących dominują takie emocje jak: smutek, lęk, przygnębienie. Ich obecność skutkuje zachowaniami „do wnętrza”, np. dziecko alienuje się od otoczenia, nie dąży do kontaktów nawet z rówieśnikami. Dzieci z tej grupy cechuje ograniczona tolerancja na stres, wysoki poziom lęku oraz niestabilność emocjonalna. W rozwoju dziecka może wystąpić depresja, skłonności samobójcze, samookaleczenia, zespół stresu pourazowego (ang. posttraumatic stress disorder, PTSD), a także zaburzenia dysocjacyjne np. utrata pamięci.
W zaburzeniach eksternalizujących dominują emocje negatywne takie jak: gniew, agresja, wrogość, złość, co skutkuje zachowaniami „na zewnątrz”, takimi jak kłamstwa, kradzieże, rozboje, nierzadko z użyciem niebezpiecznych przedmiotów: noży czy kawałków szkła. Dzieci z tej grupy cechuje słaba kontrola impulsów, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ADHD) i zaburzenia zachowania² (ang. Condunt Disorder, CD), w których dochodzi do łamania prawa.

Zaburzenia poznawcze

Jak wskazują badania psychologiczne, wykorzystywanie dzieci i stres we wczesnym okresie życia prowadzi do zaburzenia ich rozwoju poznawczego (artykuł przeglądowy: Pechtel i Pizzagalli, 2011). Dzieci te cechuje niski iloraz inteligencji (IQ) oraz specyficzne deficyty w zakresie języka, pamięci, funkcji wykonawczych, co przekłada się na niskie wyniki w nauce. I tak, problemy w nauce zaobserwowano u dzieci, które doświadczyły zaniedbania lub wczesnej instytucjonalizacji, a także u osób dorosłych z udokumentowaną historią wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie. Niższy iloraz inteligencji maltretowanych dzieci, w stosunku do zdrowych osób z grupy kontrolnej, jest spójny w literaturze i został odnotowany w badaniach dzieci doświadczających przemocy fizycznej, dzieci wykorzystywanych seksualnie, a także w przypadku dzieci zaniedbanych oraz dzieci przebywających w placówkach opiekuńczych. Odnotowano jednak, że osoby dorosłe, maltretowane jako dzieci, generalnie nie wykazują obniżenia w IQ w porównaniu z grupą kontrolną, co sugeruje, że jeśli IQ jest związane ze złym traktowaniem, może normalizować się wraz z wiekiem.

W odniesieniu do procesów pamięciowych, wydaje się, że trauma negatywnie wpływa szczególnie na tzw. pamięć operacyjną.³ W przypadku dzieci, zaburzenia pamięci operacyjnej zanotowano zarówno u tych, które doświadczyły przemocy domu, w ośrodkach wychowawczych, a także u tych, które były świadkami przemocy. Większość badań wskazuje na korelację między zaburzeniami pamięci operacyjnej a nasileniem przemocy. W przypadku dorosłych wykazano, że osoby z historią przemocy emocjonalnej i zaniedbywania, a także ci, którzy doznali przemocy fizycznej, jak i przemocy seksualnej, również przejawiają trudności w zapamiętywaniu informacji w codziennym życiu np. zapominają, co mieli załatwić danego dnia.

Powyższy obraz potwierdzają badania neuroobrazowe wskazujące, że u osób, które doznały przemocy w okresie dzieciństwa dochodzi do zmniejszenia objętości kory przedczołowej, zarówno jej części czołowo-oczodołowej (odpowiedzialnej za regulację emocji), jak i grzbietowo-bocznej (odpowiedzialnej za funkcje wykonawcze⁴)(Cimeša i in., 2023). Podobny obraz kory przedczołowej występuje u dorosłych, którzy byli maltretowani jako dzieci oraz u młodych dorosłych, wobec których stosowano surowe kary cielesne. W przypadku kobiet, wykorzystywanych seksualnie w okresie dzieciństwa, największy spadek objętości kory przedczołowej wystąpił, gdy przemoc ta miała miejsce pomiędzy 14. a 16. rokiem życia. Co więcej, w przypadku większości osób, u których stwierdzono zmniejszenie objętości kory przedczołowej, zdiagnozowano zaburzenia psychiatryczne.

Zmniejszonej objętości kory przedczołowej towarzyszy zazwyczaj obniżona jej aktywność, co przekłada się na trudności w hamowaniu, np. osoba ma trudność w powstrzymaniu się przed impulsywnymi zachowaniami, podejmuje pochopne decyzje oraz nie kontroluje emocji, szczególnie
złości. Taki wzór reagowania zanotowano u adolescentów z historią maltretowania w dzieciństwie, nastolatków, którzydoświadczyli straty opiekunów oraz u kobiet, które przeżyły wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie.

Powyższe wyniki wskazują, że przemoc doznawana w okresie dzieciństwa prawdopodobnie w nieodwracalny sposób prowadzi do redukcji płatów przedczołowych, co między innymi objawia się występowaniem zaburzeń psychicznych.

Funkcjonowanie emocjonalne

Zdolność rozpoznawania i wyrażania emocji jest kluczowa dla dobrostanu psychicznego i nawiązywania relacji społecznych. Badania maltretowanych dzieci wykazują, że mają one poważne trudności w rozpoznawaniu i rozróżnianiu emocji zawartych w twarzach, tj. często dostrzegają emocje negatywne, takie jak złość, strach i ból, pomimo że prezentowana twarz nie wyraża żadnej z powyższych emocji. Ponadto, maltretowane dzieci wydają się częściej niż dzieci niekrzywdzone, określać niejednoznacznie wyrażone emocje jako „wściekłe”, szczególnie gdy są one wyrażane przez
ich własną matkę (Shackman i in., 2007). Innymi słowy, dzieci te częściej widzą złość, nawet wtedy, gdy twarz matki nie wyraża żadnej emocji lub wyraża strach czy zdziwienie.

W badaniach, z wykorzystywaniem tzw. morfów⁵ wykazano, że dzieci molestowane fizycznie reagują nawet na najmniejsze natężenie emocji złości na obserwowanej twarzy. Jednocześnie wykazano, że im cięższej przemocy fizycznej doznało dziecko, tym wykazuje ono większą tendencję do odwracania uwagi od gniewnych/groźnych twarzy. Świadome kierowanie uwagi jest mechanizmem, który pozwala skutecznie regulować stany emocjonalne. Jednak brak elastyczności lub nadmierne uprzedzenia w przetwarzaniu uwagi są związane z zaburzeniami lękowymi i zaburzeniami agresywnymi.

Badania psychofizjologiczne np. pomiar przewodnictwa skórnego⁶ u dzieci maltretowanych fizycznie wskazują na wzrost odpowiedzi organizmu po usłyszeniu sygnałów gniewu. Reakcja ta wskazuje na słabą regulację pobudzenia po usłyszeniu emocji złości w głosie, np. krzyku. Przyjmuje się, że pobudzenie autonomicznego układu nerwowego w odpowiedzi na zagrożenie może początkowo ułatwiać skierowanie uwagi na istotne sygnały emocjonalne. Z biegiem czasu maltretowane dziecko poznaje wartość predykcyjną złości w swoim otoczeniu. Jednak wzmocnione procesy uwagi, które są adaptacyjne w kontekście nadużyć, mogą prowadzić do niewłaściwych zachowań w bardziej normatywnych sytuacjach, co zwiększa ryzyko niepokoju u dziecka.

Podsumowując, wyniki prowadzonych badań wskazują, że wczesne doświadczenie przemocy, kontakt z agresją podnosi wrażliwość układu sensorycznego na tego rodzaju bodźce, a także prowadzi do zaburzeń regulacji emocji, które – jak się uważa – stwarzają ryzyko do wystąpienia
późniejszej psychopatologii.

Wykazano także, że maltretowanie w dzieciństwie może wiązać się ze zmienionym przetwarzaniem bodźców nagradzających i bólowych. Dillon i współpracownicy (2009) wykazali u dorosłych z historią przemocy słabsze pobudzenie w strukturach mózgu związanych z nagrodą. Układ nagrody
to zespół struktur mózgu, który ulega pobudzeniu podczas typowych zachowań, takich jak spożywanie pokarmu, gaszenie pragnienia czy prokreacja. Jego zaburzenie prowadzi do występowania depresji, osłabienia procesów uczenia się kojarzonych z nagrodą i obniżenia motywacji.

Doniesienia z badań

Pod koniec ubiegłego wieku grupa naukowców z Kanady (Chugani i in., 2001) dotarła do grupy 3-letnich dzieci, które przebywały w rumuńskich sierocińcach. Dzieci te były wyraźnie zaniedbane, na co wskazywał zarówno ich obniżony do wieku rozwój fizyczny, jak i poznawczy. Badanie mózgów
dzieci wykazało, że cechuje je zmniejszona objętość oraz nieprawidłowa aktywność w sieci obszarów zaangażowanych w procesy językowe, poznawcze oraz regulację stresu. Pomimo podjętych prób interwencji, opieki pedagogicznej oraz wsparcia psychologicznego, wiele z nich w okresie adolescencji przejawiało zaburzenia zachowania, agresję i niedostosowanie społeczne, w tym dopuszczały się łamania prawa. Dane te wyraźnie wskazują, że wczesne traumatyczne doświadczenia, nawet jeśli nie są dostępne na poziomie świadomym, to pozostawiają trwały ślad w mózgu osoby.

Wnioski

Dostępne wyniki badań wskazują, że przemoc wobec dzieci wiąże się ze słabymi wynikami w nauce, obniżonym ilorazem inteligencji, pogorszeniem procesów uwagi i pamięci, zaburzeniami hamowania oraz zmienionym przetwarzaniem emocji. Wyniki badań struktury i funkcji mózgu potwierdzają powyższy obraz i wskazują na zmiany w rejonach kory przedczołowej oraz sieciach neuronalnych odpowiedzialnych za regulację emocji i kontrolę afektu. Należy podkreślić, że obecność zaburzeń psychicznych, takich jak zespół stresu pourazowego, depresja, lęk i zachowania aspołeczne, jest bardzo wysoka u osób, które doświadczyły maltretowania w dzieciństwie – 72% (De Bellis i in., 2001).

Interesujące i ważne do wyjaśnienia jest to, co sprawia, że niektórzy ludzie są bardziej odporni, podczas gdy inni cierpią z powodu zaburzeń psychiatrycznych, będących wynikiem negatywnych konsekwencji przemocy. W najnowszych badaniach wykazano, że sposób, w jaki przemoc zmienia mózg dziecka może być uwarunkowany genetycznie. I tak wykazano, że osoby z niską aktywnością genu MAO-A⁷ są bardziej podatne na zachowania antyspołeczne i choroby psychiczne w następstwie wczesnych negatywnych wpływów środowiskowych (Weder i in., 2009). Wydaje się zatem, że przyszłe badania neuroobrazowania osób doznających przemocy w dzieciństwie powinny obejmować testowanie pod kątem określonych genotypów. Ustalenie związku między uwarunkowaniami genetycznymi, przemocą w dzieciństwie, chorobami psychiatrycznymi a strukturą i aktywnością mózgu może prowadzić do ustalenia bardziej efektywnych form terapii.

_______________________________

¹ Metody obrazowania mózgu pozwalają na uzyskanie obrazu struktury mózgu (np. Jądrowy Rezonans Magnetyczny, ang. Magnetic Resonance Imaging, MRI), jak i aktywności mózgu w czasie wykonywania zadania przez osobę badaną (np. Funkcjonalny Rezonans Magnetyczny, ang. Functional Magnetic Resonance Imaging, MRI).

² Zaburzenia zachowania to zaburzenie psychiczne (wyróżnione w klasyfikacji DSM V), które charakteryzuje się występowaniem nieprawidłowych zachowań, będących niezgodnymi z oczekiwaniami społecznymi. Zachowania te uważa się za nieadekwatne do wieku dziecka. Zalicza się do nich antyspołeczność, agresję oraz buntowniczość.

³ Pamięć roboczą lub pamięć operacyjną można zdefiniować jako zbiór procesów, które pozwalają na przechowywanie i przetwarzanie tymczasowej informacji i przeprowadzanie skomplikowanych zadań poznawczych, takich jak rozumienie języka, czytanie, uczenie się lub rozumowanie. Pamięć robocza jest rodzajem pamięci krótkotrwałej.

⁴ Funkcje wykonawcze (ang. executive functions), to aktywność umysłowa sterująca przebiegiem procesów poznawczych.

⁵ Morfing (ang. morphing) – technika przekształcania obrazu; tu polegająca na wyodrębnieniu ekspresji o określonym natężeniu emocji np. 20%.

⁶ Odpowiedzi przewodnictwa skóry (ang. skin conductance response, SCR) są przydatne do pomiaru zmian aktywności elektrodermalnej w odpowiedzi na dyskretne bodźce i uważa się, że odzwierciedlają one pobudzenie afektywne i orientację.

⁷ MAO-A – enzym związany m.in. z produkcją dopaminy i serotonin w mózgu.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA:
Chugani, H.T. i in. (2001). Local brain functional activity following early deprivation: a study of postinstitutionalized Romanian orphans. Neuroimage, 14(6):1290-301. doi: 10.1006/nimg.2001.0917.
Cimeša, M. i in. (2023). Childhood Trauma and its Effect on Brain Development: Neurobiological Mechanisms and Implications. doi: 10.13140/rg.2.2.31299.07203
Dillon, D.G. (2009). Childhood adversity is associated with left basal ganglia dysfunction during reward anticipation in adulthood. Biol Psychiatry. 1;66(3):206-13. doi: 10.1016/j.biopsych.2009.02.019.
De Bellis, M.D (2001). Developmental traumatology: the psychobiological development of maltreated children and its implications for research, treatment, and policy. Dev Psychopathol.;13(3):539-64. doi: 10.1017/s0954579401003078.
Pechtel, P. & Pizzagalli, D.A. (2011). Effects of early life stress on cognitive and affective function: an integrated review of human literature. Psychopharmacology (Berl)., 214(1):55-70. doi: 10.1007/s00213-010-2009-2.
Shackman, J.E., Shackman, A.J., & Pollak, S.D. (2007). Physical abuse amplifies attention to threat and increases anxiety in children. Emotion, 7(4), 838–852. https://doi.org/10.1037/1528-
3542.7.4.838
Weder, N. (2009). MAOA genotype, maltreatment, and aggressive behavior: the changing impact of genotype at varying levels of trauma. Biol Psychiatry 65:417–424 doi:10.1016/j.biopsych.2008.09.013