Nowe narzędzie diagnostyczne dla lekarzy

Magdalena Rutkiewicz

Skala przemocy wobec osób starszych jest duża, choć nie ma to odzwierciedlenia w oficjalnych statystykach. Dlatego z inicjatywy Fundacji Projekt Starsi powstał Formularz Oceny Ryzyka Przemocy (FORP) jako narzędzie umożliwiające i ułatwiające lekarzom diagnozowanie przemocy wobec osób starszych.

Istnieje wiele form nadużyć wobec seniorów. To przemoc psychiczna, ekonomiczna, fizyczna, a nawet zaniedbanie. Zjawisko przemocy ma miejsce nie tylko w środowisku rodzinnym, ale także w instytucjach opiekuńczych, gdzie przyczynami mogą być niskie kwalifikacje personelu lub niewystarczająca, w stosunku do potrzeb podopiecznych, liczba pracowników.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w raporcie European report on preventing elder maltreatment z 2011 roku¹ podaje, że około 4-6% osób powyżej 60. roku życia doświadczyło jakiejś formy złego traktowania. WHO wskazuje też, że dane dotyczące przemocy wobec starszych są zaniżone aż o ok. 80%. To jasno pokazuje, że skala zjawiska jest znacznie większa, choć trudna do uchwycenia.

Przyczyny przemilczania oraz skutki przemocy wobec osób starszych

Osoby starsze często ukrywają, że są krzywdzone. Przyczyną, ich zależność finansowa i emocjonalna od młodszychn członków rodziny (nierzadko sprawców przemocy), a także strach przed porzuceniem lub pogorszeniem sytuacji życiowej. Przemocy towarzyszy lęk, poczucie winy, wstyd i niewiedza. Wszystko to sprawia, że żyją z tą tajemnicą sami, nie szukając dla siebie pomocy.

Dodatkowym czynnikiem prowadzącym do ich marginalizacji i wykluczenia jest fakt, że osoby starsze rzadziej uczestniczą w życiu społecznym i kulturalnym, a często jedynymi osobami, z którymi mają kontakt, jest lekarz, a w przypadku osób wierzących, także ksiądz. Strach przed wybuchem skandalu lub przed represjami ze strony personelu jest także najczęstszą przyczyną nieujawniania przemocy w placówkach opiekuńczych.

Skutki zdrowotne doświadczanej przemocy mogą być dla osób starszych bardzo poważne, gdyż częściej niż młodzi, reagują oni na problemy psychiczne dolegliwościami somatycznymi. Takie osoby cierpią również na depresję, zaburzenia snu, stany lękowe, wysoki poziom stresu. Są częściej niedożywione i bardziej narażone na upadki, co znacznie pogarsza ich zdrowie i wpływa na proces leczenia. Według opinii lekarzy to właśnie osoby starsze są pacjentami, którzy wielokrotnie przychodzą z tym samym problemem, u których nie skutkują leki, nie stosują się do zaleceń lekarzy, którzy wyolbrzymiają dolegliwości, wymuszają kolejne recepty, skierowania do specjalistów i na badania. Jednak niezwykle istotną rolę w aktywnym zapobieganiu, wykrywaniu i monitorowaniu nadużyć wobec osób starszych mogą i powinni odegrać lekarze.

Badania wykazują, że właśnie lekarze podstawowej opieki zdrowotnej są często jedynymi osobami, z którymi seniorzy utrzymują regularny kontakt, a starsi z kolei wykazują zaufanie do lekarzy i gotowość do poruszania z nimi intymnych tematów, co może ułatwić dostrzeżenie objawów przemocy.

Powyższe przesłanki sprawiły, że z inicjatywy Fundacji Projekt Starsi powstał Formularz Oceny Ryzyka Przemocy (FORP) jako narzędzie umożliwiające i ułatwiające lekarzom diagnozowanie wyżej opisanego problemu. Pracując nad Formularzem Oceny Ryzyka Przemocy wielokrotnie pytaliśmy osoby starsze o kwestie związane z ochroną zdrowia. Z badań Fundacji Projekt Starsi wynika, że pytanie pacjenta przez lekarza o sytuację w domu – byłoby dobrze przyjmowane przez starszych pacjentów i uznawane za przejaw empatii i większego zainteresowania ich zdrowiem oraz nimi samymi.

Jednak mimo tak bliskiego kontaktu z pacjentem dotychczas istniejące narzędzia służące powstrzymywaniu zjawiska przemocy są niedostatecznie wykorzystywane. Choć pracownicy systemu ochrony zdrowia są jedną z pięciu służb uprawnionych do uruchamiania procedury „Niebieskie Karty”, tylko 1% „Niebieskich Kart” jest wszczynanych przez lekarzy i pracowników medycznych. Co może być tego przyczyną?

Z badań Fundacji Projekt Starsi wynika, że sami lekarze w znakomitej większości uważają temat przemocy za leżący poza ich kompetencjami. Wpływ na taką sytuację mogą mieć problemy systemowe w ochronie zdrowia, mała liczba lekarzy i brak wdrożonych procedur postępowania w przypadku przemocy. Lekarze podejrzewający, że w rodzinie osoby starszej dzieje się coś niepokojącego, co może mieć wpływ na jej stan zdrowia, nie mieli dotąd odpowiedniego narzędzia, czasu i wsparcia w instytucjach socjalnych, by podjąć skuteczną interwencję w przypadku przemocy. Właśnie takim, kompleksowym i prostym narzędziem jest Formularz Oceny Ryzyka Przemocy wobec starszych dla lekarzy (FORP), który pozwala w krótkiej rozmowie z pacjentem oszacować ryzyko przemocy i podaje prostą ścieżkę decyzyjną.

Formularz Oceny Ryzyka Przemocy wobec starszych

Formularz Oceny Ryzyka Przemocy wobec starszych opracowano w ramach projektu „Tworzenie systemu ochrony starszych przed przemocą”, który Fundacja Projekt Starsi realizowała w partnerstwie z firmą badawczą Lokalne Badania Społeczne oraz Narodowym Instytutem Geriatrii Reumatologii i Rehabilitacji (NIGRiR) oraz dwoma placówkami podstawowej opieki zdrowotnej: w Łodzi i Siedlcach. 

Punktem wyjścia prac ekspertów nad FORP było popularne narzędzie dla lekarzy – kanadyjski formularz EASI. Pomimo wielu zalet, posiada też kilka istotnych słabości, co skłoniło to ekspertów do rozpoczęcia prac nad własnym, autorskim narzędziem, lepiej dostosowanym do polskiego systemu przeciwdziałania przemocy. W pracach nad nim eksperci wykorzystali wzór EASI oraz 6 innych najpopularniejszych na świecie formularzy, a także wyniki badań nad przemocą wobec starszych.

Równocześnie powstała także polska wersja formularza EASI, ze stworzoną przez ekspertów procedurą postępowania.

Obydwa formularze, Formularz Oceny Ryzyka Przemocy wobec starszych FORP z procedurą oraz EASI z procedurą zostały przebadane w badaniu pilotażowym i głównym na łącznej grupie 305 osób starszych (153 EASI i 152 FORP) w dwóch placówkach podstawowej opieki zdrowotnej w Łodzi i Siedlcach oraz na oddziale szpitalnym NIGRiR w Warszawie. Badania wykazało, iż główne cechy formularza FORP w zestawieniu z EASI to: elastyczna procedura stosowania (swobodna rozmowa, możliwość zmiany kolejności pytań), wysoka wartość poznawcza, konkretne wyniki, precyzyjne trafianie w określone punkty diagnostyczne, dłuższy czas badania pacjenta (ok. 5-7 min), większa kompleksowość i spójność logiczna, wymóg większego zaangażowania ze strony lekarza.

Kiedy należy stosować FORP?

Podstawowym zadaniem FORP jest pomoc lekarzom w rozpoznawaniu przypadków przemocy wobec osób starszych. Dodatkowym celem jest uwrażliwienie lekarzy na ten problem i zachęcenie ich do kierowania osób starszych do organizacji czy instytucji pomocowych.

Formularz stosujemy do diagnozowania pacjentów, względem których istnieje podejrzenie, na podstawie rozmowy, wyglądu i/lub zachowania pacjenta lub osób z jego otoczenia, że mogą doznawać przemocy. Wskazaniami do przeprowadzenia badania może być niepokojący sposób zachowania pacjenta (np. osoba wylękniona, nieutrzymująca kontaktu wzrokowego), ubranie nieadekwatnie do sytuacji i pory roku, a także ślady na ciele, mogące świadczyć o doznawaniu przemocy fizycznej (np. zauważalne siniaki, zasinienia, zadrapania, inne obrażenia ciała).

Dla kogo przeznaczony jest formularz?

Narzędzie jest przeznaczone dla pacjentów posiadających prawidłowe funkcje poznawcze (rozumiejących znaczenie słów i zadawanych pytań). Formularz można zastosować w diagnozowaniu osoby, u której stwierdza się łagodne zaburzenia poznawcze (MCI), ale nie jest przeznaczone dla osób z otępieniem. Przed zastosowaniem formularza zaleca się zbadanie pacjenta testem MMSE (narzędzie przesiewowe do oceny otępień). Jeśli nie ma takiej możliwości, lekarz, na podstawie własnej obserwacji i rozmowy z pacjentem, może dokonać samodzielnej oceny.

Sposób wypełniania formularza i warunki prowadzenia rozmowy

Udział w badaniu jest dobrowolny i nie wymaga uzyskania pisemnej zgody pacjenta. Wypełnianie formularza powinno odbyć się w okolicznościach zbliżonych do nieformalnych i na podstawie rozmowy z pacjentem. Zaleca się zapewnienie pacjentowi warunków gwarantujących poczucie bezpieczeństwa, poufności i intymności oraz przeprowadzenie „zwyczajnej”, naturalnej rozmowy. Badanie z zastosowaniem formularza należy potraktować jako element diagnozowania stanu zdrowia pacjenta. Lekarz może rozpocząć rozmowę następująco: Niepokoi mnie kilka rzeczy w Pana(i) sytuacji, więc chciał(a)bym zadać kilka pytań. Kluczowe jest uzyskanie odpowiedzi na pytania zamieszczone w formularzu, ale nie jest istotna kolejność ich zadawania.

Jak wypełnić formularz?

Posługując się formularzem, lekarz powinien przeprowadzić swobodną rozmowę z badaną starszą osobą, uzyskując odpowiedzi na wszystkie pytania, zaznaczając odpowiedź przy każdym pytaniu znakiem „X”. Na część pytań lekarz powinien uzyskać odpowiedzi prowadząc rozmowę z pacjentem, a na niektóre pytania odpowiada sam, na podstawie własnej obserwacji. Na podstawie rozmowy z pacjentem(tką) lub własnej obserwacji lekarz uzyskuje odpowiedzi na pytania o stopień samodzielności w wykonywaniu podstawowych i złożonych czynności życia codziennego badanej osoby. 

Po uzyskaniu odpowiedzi lekarz może zanotować uwagi w specjalnej rubryce i w zależności od wyniku badania, powinien podjąć odpowiednie działania opisane jako procedura ZIELONA (oznaczona znakiem [znak koła z formularza], ŻÓŁTA [znak rombu z formularza] lub CZERWONA [znak trójkąta z formularza]. Częścią procedur ŻÓŁTEJ i CZERWONEJ są broszury i ulotki dla osób starszych, które lekarz powinien wręczyć pacjentowi, zachęcając go do skorzystania z instytucji pomocowych.

Fundacja Projekt Starsi kończy właśnie prace nad dwoma filmami instruktażowymi, tzw. explainer video dla lekarzy. Po ich zakończeniu gotowy będzie cały pakiet materiałów dla lekarzy: FORP z procedurą, film instruktażowy oraz broszury i ulotki dla starszych, co pozwoli rozpocząć wdrażanie nowego narzędzia z nadzieją, że pomoże ono zarówno lekarzom, jak i ich pacjentom.

Wszystkie materiały: FORP z procedurą, EASI z procedurą, ulotka i broszura dla starszych oraz raporty z badań formularzy możecie Państwo znaleźć TUTAJ. 

____________________

¹ WHO (2011). European report on preventing elder maltreatment, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/107293/9789289002370-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Magdalena Rutkiewicz – specjalistka ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, założycielka Fundacji Projekt Starsi, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma "Niebieska Linia" nr 3/146/2023

Inne z kategorii

Wstyd w przeżyciu uzależnionych kobiet doświadczających przemocy (6/143/2022)

22.11.2023

Aneta Gawełek Kobiety będące ofiarami przemocy doświadczają chronicznego oraz nieadekwatnego

czytaj dalej

Bajki terapeutyczne Skuteczna pomoc dla dzieci po doświadczeniu przemocy

26.06.2023

Zrozumienie mechanizmów przemocy, poznanie jej rodzajów oraz sposobów przeciwdziałaniajest...

czytaj dalej