Pomoce terapeutyczne w pracy z dzieckiem- artykuł autorstwa Mai Kuźmicz

Artykuły „Niebieskiej Linii"

13.07.2022

Maja Kuźmicz

Dzieci potrzebują prawdziwej – a nie pozornej, gdy ktoś jest obecny tylko ciałem – uwagi i wsparcia dorosłych. W trudnym czasie, w jakim obecnie jesteśmy, uważność na dziecko i jego potrzeby jest szczególnie ważna i może zapobiec kryzysom psychicznym. Aby ten czas spędzony z dzieckiem był wartościowy, warto skorzystać z pomocy terapeutycznych – książek, gier i kart pracy z dziećmi.

W świecie, w którym coraz więcej dzieci i młodzieży cierpi z powodu problemów psychicznych, wynikających bardzo często z braku zainteresowania dorosłych, rozmowa i wspólnie spędzony czas, to podstawowe formy wsparcia, którymi możemy obdarzyć dzieci. Często z powodu zmęczenia, obciążenia obowiązkami brakuje nam kreatywności i pomysłów na czas spędzany z dziećmi. Przy okazji zaznaczam, że nie chodzi tu o chwile, w których wszyscy domownicy są po prostu w jednym miejscu. Chodzi o czas, kiedy rozmawiamy, patrzymy na dziecko, przytulamy je, czas, kiedy dziecko ma szansę poczuć, że dorosły koncentruje na nim swoją uwagę i faktycznie spędza z nim ten wolny czas. Według Jespera Julla, znanego i cenionego duńskiego pedagoga, bardziej liczy się jakość wspólnie spędzanego czasu niż jego ilość. Z kolei jakość wcale nie równa się ilości „atrakcji” czy zajęć dodatkowych proponowanych dziecku. Być – tak niewiele, a takie to trudne.

Wielu rodziców – 30-40-latków nie doświadczyło w swoim życiu aktywnej obecności rodzica, powielając wzorce, próbując pogodzić często zbyt wiele wziętych na siebie obowiązków, gubi się w wymagającej uważności relacji z dzieckiem.

„Jeśli rodzice są systematycznie obecni, umysł dziecka zaczyna się spodziewać, że świat jest zrozumiałym miejscem, z którym można wchodzić w sensowne interakcje – nawet w trudnych i bolesnych chwilach – ponieważ doświadczenia zapewniane dziecku kształtują sposób przetwarzania informacji w jego mózgu (…) Wobec tego nasza obecność tworzy w mózgach dzieci szlaki neuronowe prowadzące do indywidualności, determinacji, siły i odporności psychicznej” (Siegel, Payne Bryson, 2020).

Nie zawsze jednak relacja z dzieckiem opiera się na akceptacji i spokojnym towarzyszeniu. Psychologowie rozwojowi wiele lat temu opisywali mechanizm określany jako „błędne koło złości”, kiedy to dziecko za wszelką cenę próbuje zwrócić na siebie uwagę rodzica, nawet kosztem
jego gniewu. Tego typu sytuacje pokazują nam, dorosłym, że nasza uwaga i skupienie są dla dziecka najważniejsze. I często są najbardziej pożądaną „nagrodą”.

Pracując z dziećmi pokrzywdzonymi przemocą, często po traumatycznych doświadczeniach, koncentruję się na emocjach dziecka i zachowaniach, które towarzyszą ich wyrażaniu. Zazwyczaj to właśnie zachowania (demonstrujące przeżywane emocje) są przyczyną problemów, które w sprawie dziecka zgłaszają psychologowi rodzice, opiekunowie czy nauczyciele. Najczęściej do zmiany tych zachowań niezbędna jest praca „parę pięter niżej”, czyli praca z emocjami dziecka. Praca psychologiczna z dzieckiem różni się od spotkania z osobą dorosłą m.in. tym, że dziecku trudniej jest określić, co się z nim dzieje i jak się czuje. Rolą psychologa jest pomóc mu zrozumieć związki między przeżywanymi emocjami a ich wyrażaniem, między zachowaniem dziecka a reakcją otoczenia.

Zarówno w przypadku czasu spędzanego z dzieckiem jako rodzic, jak i w gabinecie psychologa, z pomocą nadciąga cała masa materiałów, gier terapeutycznych i edukacyjnych. Narzędzia, takie jak „Wzmacniacz”, „Góra uczuć”, „Mijamy się”, „Pytaki”, „Łamacz lodów” i wiele innych, wydają się być bezcennym wsparciem. Jako psycholożka pracująca z dziećmi i młodzieżą, głównie w obszarze pokrzywdzenia przemocą, miałam okazję przetestować je w różnych grupach wiekowych i konfiguracjach, pracując indywidualnie i grupowo.

„Wzmacniacz to zbiór tematów i pytań, na które trzeba sobie odpowiedzieć, aby zbudować mocne fundamenty własnej osobowości. Tematy prowokują do myślenia i wyrażania swojego zdania, dzielenia się doświadczeniami z własnego życia”.

52 karty, z niebanalnymi ilustracjami, w estetycznym opakowaniu z magnesem. Każdy, kto nosi w torbie pomoce dydaktyczne doceni fakt, że karty nie niszczą się i nie rozsypują. Na każdej z kart pod hasłem „do przegadania” znajdziemy interesujące zagadnienia do rozmowy oraz zadania kreatywne do wykonania. Każda karta to inne „przesłanie”, z którym powiązane są zapisane na karcie zdania wzmacniające. To także ciekawe tematy do rozmowy, również z własnymi dziećmi (wiem, bo sprawdziłam). Przesłania zawarte na kartach są bardzo pozytywne, wzmacniające, jednocześnie skłaniające do refleksji i głębszych przemyśleń, nie tylko dzieci.

Jak opisuje tę grę kreatywną jej autorka, Aga Pietrzykowska: „Wzmacniacz może być zastosowany podczas: wspólnych rozmów w domu, lekcji wychowawczych, warsztatów kreatywnych, spotkań terapeutycznych, indywidualnych rozmyślań, lekcji plastyki, ćwiczeń twórczych, wystaw, czekania na autobus”. W moim odczuciu granicą możliwości korzystania z kart „Wzmacniacza” jest granica naszej kreatywności. Autorka proponuje parę możliwości użycia tego narzędzia, z doświadczenia mogę powiedzieć, że warto jest po prostu mieć je pod ręką, a pomysły na wykorzystanie same się znajdują. Używałam „Wzmacniacza” do rozmów indywidualnych, poruszając wątki granic osobistych, nadużyć i radzenia sobie w sytuacji łamania praw. Okazały się także świetne do pracy w szkołach, klasach podczas zajęć profilaktycznych. Dzieci z wielką frajdą realizują zadania kreatywne, pracując w zespołach, dyskutują na tematy proponowane na kartach, jednocześnie inspirując się do poruszania kolejnych wątków. Odpowiednie, otwarte podejście pedagogów i pomoc w postaci „Wzmacniacza” mogłoby się w moim idealnym świecie stać cudownym rozpoczęciem każdego szkolnego dnia.

Dwie cudowne gry planszowe, które polecam każdemu, kto zawodowo lub prywatnie obcuje z dziećmi, to „Góra uczuć” i „Mijamy się”. W obydwu obowiązuje podobna zasada: gracze przesuwając się po planszy w konkretnych okolicznościach losują karty z pytaniami z różnych obszarów tematycznych, takich jak emocje, relacje itp. Odpowiadając na pytania, gracze mają szansę wyrazić siebie, pogłębić relację z innymi graczami, poznać się nawzajem. Mimo elementów rywalizacji, dojście do mety jako pierwszy, przestaje być priorytetem, wymiana informacji i rozmowa stają się świetną zabawą.

Pozycjami wartymi zauważenia są także karty pracy. „Sposoby na złość” lub „Rozbroić lęk” to zestawy kart pracy, które możemy wykorzystywać w pracy indywidualnej, ale także w grupie. To świetne połączenie teorii i praktycznych ćwiczeń, dzięki którym dzieci rozumieją, dlaczego ważna jest regulacja emocji. Wiedzą też, w jaki sposób konstruktywnie je wyrażać i komunikować światu.

W zależności od wieku dziecka i problemu, z którym się mierzy, możemy sięgać także po książki i poradniki na temat przeżywania, rozpoznawania i różnic w zakresie wyrażania emocji. Bajki terapeutyczne i opowiadania opisujące problem bohatera wraz z konstruktywnym rozwiązaniem, to bardzo pomocna lektura dla dzieci, ale także rodziców, którzy często nie wiedzą, jak omówić z dzieckiem dany kłopot. „Bajkoterapia”, „Co robić, gdy się złościsz” – to pozycje do pracy z młodszymi dziećmi. Książki z cyklu „Akceptuję, co czuję”, czy „W pułapce myśli dla nastolatków”, to świetne pozycje do pracy psychologicznej z młodzieżą.

Ciekawą serią jest „Troska”, „Krzywda”, „Strata” – lektura dla starszych nastolatków poruszająca głębiej tematy przeżywania żałoby, wszechogarniającego lęku, towarzyszenia chorej osobie, itp. Ważne jest, aby po samodzielnej lekturze dziecko miało możliwość porozmawiania z dorosłym opiekunem, czasem potrzebuje bowiem wyjaśnienia, podzielenia się przemyśleniami, emocjami. Takie sytuacje służą rozwojowi psychospołecznemu dziecka, ale także relacji między nim, a jego opiekunem/rodzicem.

Wymienione wyżej pomoce, są wartościowe ze względu na przemyślane treści, interesujące ilustracje i oprawy graficzne. Odpowiadają wprost potrzebom wynikającym z trudności w komunikacji. Poruszają niezwykle podstawowe kwestie, które stają się wstępem do głębszej rozmowy lub pracy psychologicznej.

Artykuł pochodzi z czasopisma "Niebieska Linia" Nr 2/139/2022

_________

Maja Kuźmicz – psycholożka, trenerka, certyfikowana specjalistka i superwizorka ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” IPZ, Warszawa.