Przemoc domowa wobec starszych kobiet na wsi (3/146/2023)

Sebastian Kołodziejczak, Albert Terelak

Wyniki badania obejmującego doświadczenia związane z przemocą wśród kobiet starszych zamieszkujących tereny wiejskie w województwie zachodniopomorskim pokazały, że najbardziej rozpowszechnioną formą przemocy ze strony członków rodziny jest przemoc psychiczna. Doświadcza jej co trzecia seniorka (35,5%). Obniżona jakość życia kobiet starszych w środowisku domowym wyraża się przede wszystkim w doświadczaniu przykrości i krzywd dotykających psychiki oraz prowadzących do deprywacji potrzeb.

Przemoc domowa wobec osób starszych (violence against elderly, elderly abuse, elderly mistreatment), w tym wobec kobiet, jest obecnie postrzegana jako znaczący problem społeczny. Z tego powodu zjawisko to budzi zainteresowanie badaczy i praktyków społecznych oraz organizacji, takich jak World Health Organization czy United Nations (Brownell, 2014; Grunfeld i in., 1996; Krug EG et al., 2002; OHCHR, 2010; Podnieks i in., 2010; WHO, 2005, 2014).

W Polsce zainteresowanie tą problematyką również rośnie, choć tempo oraz zakres działań badawczych i praktyki społecznej wydają się niewystarczające. Zasadniczych przyczyn tego stanu rzeczy można się doszukiwać wśród czynników poznawczych (niezadowalający stan wiedzy dotyczącej skali oraz charakteru zjawiska) oraz czynników strukturalnych (specyfika kulturowa kraju, stan systemu kontroli formalnej, sytuacja polityczna).

Deficyty wiedzy

Począwszy od drugiej połowy lat 90. XX w., przemoc domowa stała się w Polsce przedmiotem badań. Były one jednak skupione przede wszystkim na skali występowania zjawiska oraz identyfikacji typów ofiar. W pierwszej kolejności zaczęły pojawiać się projekty badawcze zorientowane na identyfikację charakteru zjawiska przemocy w rodzinie (CBOS, 2005; Korzeniowski, 2009; Korzeniowski & Radkiewicz, 2015; SMG/KRC, 2011; TNS OBOP, 2010), której ofiarami były przede wszystkim kobiety i dzieci. W dalszej kolejności badacze skupili swoją uwagę na osobach starszych (Halicka, 2014; Śniegulska, 2016; Kołodziejczak i in., 2019; Mossakowska i in., 2012; Tobiasz-Adamczyk, 2010). Są to jednak badania stosunkowo nieliczne, a nadto przedstawiające zróżnicowane wyniki dotyczące skali – od 5% do ponad 40% (Tobiasz-Adamczyk, 2010, s. 43–44; Wiśniewski i in., 2020) oraz rozumienia form przemocy doświadczanej przez seniorów. Mimo że w Polsce były realizowane badania nad przemocą wobec osób starszych, to przemoc doświadczana w środowisku domowym nie stanowiła głównego celu badawczego. Ponadto badania te nie zawierały szczegółowego odniesienia do płci osób starszych – ofiar przemocy domowej (Halicka i in., 2012; Makara-Studzińska, Sosnowska, 2012). W ostatnich latach, w ramach Narodowego Programu Zdrowia, przeprowadzone zostały dwa duże projekty badawcze dotyczące seniorów – PolSenior (w 2012 i w 2020 roku), a przemoc domowa omówiona została tam w sposób zbiorczy, stanowiąc jedną z kategorii przemocy wobec osób starszych (Mossakowska i in., 2012, s. 511–530; Bandosz, Zagożdżon, 2021).

W 2013 roku Rzecznik Praw Obywatelskich opublikował raport o tym, iż polski system przeciwdziałania przemocy w rodzinie nie uwzględnia specyficznej sytuacji kobiet starszych, pomimo że znajdują się w grupie szczególnie narażonej na przemoc. System całkowicie pomija je przy gromadzeniu danych i budowaniu statystyk na temat zjawiska przemocy (Commissioner for Human Rights, 2013, s. 93). Można powiedzieć zatem, że istnieje potrzeba badań nad przemocą domową, której ofiarami są starsze kobiety.

Przeszkody strukturalne

Niewystarczająca liczba badań oraz praktyk przeciwdziałania przemocy domowej wobec kobiet starszych wynikają z czynników o charakterze strukturalnym. Istotną płaszczyznę stanowi tu tradycyjna kultura patriarchalna; widoczna szczególnie na obszarach wiejskich (Hoppe, 2020), jak również trwające od kilku lat zawirowania atmosfery politycznej wokół zagadnień związanych z sytuacją kobiet we współczesnym społeczeństwie polskim, przemocą domową, a także relacjami między ofiarą przemocy domowej a rodziną.

W literaturze dotyczącej przemocy domowej wielokrotnie zauważano, że patriarchalny rys kultury, w której wychowało się pokolenie osób starszych, wpływa na sposób rozumienia przemocy domowej oraz zdolności związane z radzeniem sobie z jej przejawami (Dimah i in., 2004). Badacze zwracają uwagę, że ma to szczególne znaczenie w przypadku starszych kobiet, które niejednokrotnie ukrywają problemy z przemocą ze strony bliskich, traktując trwałość rodziny jako wartość nadrzędną (Band-Winterstein, 2015; Brabeck, Guzmán, 2009). Sytuacja ta jest bardziej charakterystyczna dla obszarów wiejskich, gdzie rodziny częściej funkcjonują według tradycyjnych wzorców, zgodnie z którymi kobiety przedkładają dobro rodziny nad własne (Buchbinder & Band-Winterstein,  2003; Hoppe, 2020; Phillips, 2000), a w młodości były socjalizowane do pełnienia ról w sposób podtrzymujący męską dominację (Band-Winterstein, 2015; Roberto & McCann, 2021). Dość wskazać, że w zakresie równouprawnienia płci Polska znajduje się obecnie na 24 miejscu wśród wszystkich państw UE. Jej wynik to 55,2 pkt na 100 pkt i jest 12,2 pkt niższy niż średnia dla EU (Gender Equality Index 2019, b.d.).

Od kilku lat w Polsce widać wyraźnie zmiany obejmujące kwestie relacji „państwo – rodzina”, w ramach których przemoc domowa oraz przemoc wobec kobiet tracą priorytetowe znaczenie w ramach polityki społecznej. Stosunkowo licznie realizowane badania dotyczące przemocy domowej, koncentrujące się na charakterystyce struktury zjawiska, obrazują zwykle zestaw różnych form przemocy pod postacią bardziej lub mniej rozbudowanych typologii, przykładowo: przemoc fizyczna, przemoc psychiczna, przemoc ekonomiczna, zaniedbanie i przemoc seksualna (Mazur, 2002). Właśnie taką typologię przyjęto w badaniu, którego wybrane wyniki stanowią treść niniejszego artykułu.

Dla rozpoznania skali zjawiska przemocy domowej wobec kobiet starszych na obszarach wiejskich jednej z gmin Pomorza Zachodniego, przygotowany został kwestionariusz odnoszący się do osobistych doświadczeń respondentek. Zastosowane wskaźniki dobrano na podstawie wyników wstępnych badań jakościowych (Individual In-depth Interwiews oraz Focus Group Interwiews), przeprowadzonych we wcześniejszych latach (na etapie wypracowywania koncepcji badawczej i operacjonalizacji) oraz na podstawie wyników testów ilościowych, jakim poddany został cały, szeroki kompleks zidentyfikowanych aktów przemocy, pozwalających ostatecznie wyselekcjonować takie wskaźniki, które charakteryzują się najwyższą trafnością oraz rzetelnością. Zastosowana procedura wzorowana była na metodzie opracowanej przez Louisa Thurstone’a, opartej na ocenach eksperckich, poddawanych następnie analizie ilościowej w celu skonstruowania spójnej i jednolitej skali (Babbie, 2013). Opracowano w ten sposób pięć skal, oddzielnie dla każdej formy przemocy domowej.

Badanie zrealizowane zostało techniką audytoryjnego wywiadu kwestionariuszowego, na losowej próbie 121 seniorek. Respondentki zostały poproszone o wskazanie, czy i jak często w ciągu sześciu miesięcy poprzedzających badanie oraz ewentualnie wcześniej, doświadczały ze strony domowników określonych zachowań i działań.

Uzyskane wyniki ujawniają trzy płaszczyzny oglądu i analizy zjawiska przemocy domowej wobec kobiet starszych:

1) doświadczeń przemocy ze strony członków rodziny wśród seniorek uczestniczących w badaniu,

2) prawidłowości struktury form przemocy domowej dotykającej kobiety starsze,

3) specyfiki doświadczania przez seniorki przemocy domowej w poszczególnych jej formach.

Ponad 40% respondentek w wieku senioralnym doświadcza przemocy we własnym środowisku domowym.

Tak znaczący udział rodzi pytania o jakość życia osób starszych w społeczeństwie (Ziółkowski i in., 2015) oraz kondycję społeczeństwa i kultury, generujących i utrwalających wzory życia społecznego w praktyce rodzinnej codzienności.

W strukturze form analizowanego zjawiska, zaprezentowanej na wykresie 2, dominuje przemoc psychiczna, której doświadczanie w półroczu poprzedzającym badanie (lub wcześniej) deklaruje 35,5% uczestniczek badania. Drugą, co do powszechności występowania, formą przemocy są zaniedbania, których doświadcza nieco więcej niż co piąta respondentka (22,3%).

Wyraźnie rzadsze są przypadki przemocy ekonomicznej (8,3%) oraz przemocy fizycznej (5,8%). Doświadczanie przemocy seksualnej w zrealizowanej próbie deklarowane było najrzadziej – 0,8%. Zauważyć zatem należy, iż obniżona jakość życia seniorek w środowisku domowym wyraża się przede wszystkim w doświadczaniu przykrości i krzywd dotykających psychiki oraz prowadzących do deprywacji potrzeb.

Na wykresach 3-6 zaprezentowano udział deklarowanych doświadczeń poszczególnych aktów przemocy: psychicznej, zaniedbań, przemocy ekonomicznej oraz przemocy fizycznej. Przemoc seksualna ze względu na niewielką skalę występowania została pominięta.

Jeśli wziąć pod uwagę najczęściej doświadczaną przez seniorki formę przemocy ze strony członków ich rodzin – przemoc psychiczną – każdy akt przekracza 12% udziału w próbie. Fakt ten świadczy o najbardziej powszechnym charakterze tego rodzaju przemocy, doświadczanej przez częściej niż co trzecią seniorkę (35,5%). Należy podkreślić, że poszczególne akty przemocy psychicznej stanowią ogół działań świadczących o obniżonej jakości życia kobiet starszych doznających przemocy domowej. Krytykowanie wywołujące poczucie krzywdy, obwinianie choćby za drobiazgi w atmosferze nadmiaru wulgaryzmów, rujnują poczucie godności osób, którym winno się zapewnić spokój oraz uszanowanie doświadczenia i dorobku, a także „pobłażliwość” dla słabości wynikających z wieku.

W przypadku drugiej, co do częstotliwości doświadczeń, formy przemocy ze strony bliskich – zaniedbań (22,3%), na szczególną uwagę zasługują dwa rodzaje aktów: lekceważenie złego samopoczucia/stanu zdrowia lub zaniedbanie opieki w chorobie (13,2%) oraz brak zainteresowania problemami, kłopotami i/lub ignorowanie uczuć/bagatelizowanie emocji (10,7%). Ich udziały w próbie skłaniają do refleksji nad ujawniającym się w badaniu brakiem troski i zainteresowania drugim człowiekiem – bliskim z własnej rodziny, który ze względu na wiek szczególnie potrzebuje zainteresowania, zrozumienia i opieki.

Bardziej szczegółowy obraz zjawiska przemocy domowej odsłania perspektywa jego złożoności. 54,2% spośród 48 kobiet będących ofiarami przemocy ze strony domowników doświadcza jej w postaci krzywd należących do katalogu więcej niż jednej formy przemocy. W tym 35,4% kobiet doświadczało dwóch form przemocy, 8,3% – trzech form przemocy, a 10,4% seniorek to ofiary czterech form przemocy. W badaniu nie stwierdziliśmy natomiast przypadku doświadczania przemocy domowej we wszystkich pięciu jej formach.

Część ofiar wskazuje, że na ich doświadczenia danej formy przemocy składa się nie jeden, ale dwa, trzy lub więcej rodzajów wyrażających ją aktów. To oznacza, że mamy do czynienia z kompleksem doznawanych krzywd, które mogą być traktowane jako swoista sytuacja kumulacji warunków noszących znamiona patologii wzorców życia w środowisku rodzinnym (Terelak i in., 2019).

Zagłębiając się w specyfikę analizowanego zjawiska, dostrzec można wyraźną przewagę doświadczania jedynie aktów przemocy psychicznej. Natomiast w przypadkach współwystępowania różnych form przemocy, największy udział mają przypadki równoczesnego doświadczania przemocy psychicznej i zaniedbań. Stosunkowo rzadziej można zaobserwować współwystępowanie pozostałych, analizowanych form przemocy. Szczegółowo przedstawia to wykres 7.

Warto podkreślić, że spośród 48 uczestniczek badania, będących ofiarami przemocy domowej, 43 zadeklarowało doświadczanie przemocy psychicznej. Niemal 40% doświadcza tylko przemocy psychicznej, a połowa ofiar deklaruje doświadczanie przemocy psychicznej i innych form przemocy ze strony członków swoich rodzin. W tej kategorii największy udział mają kobiety doświadczające przemocy psychicznej i zaniedbań.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA:

Bandosz, P., & Zagożdżon, P. (2021). Health status and its socio-economic covariates in the older population in Poland – The PolSenior 2 study. WebSite of Medical University of Gdańsk. https://polsenior2.mug.edu.pl/

CBOS. (2005). Violence and conflicts at home. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_027_05.PDF

Halicka, M. (2014). Old people as victims of violence. W: Active aging Preventing barriers (Szukalski P., Szatur-Jaworska B., (editors), s. 91–110). Uniwersity of Łódź.

Halicka, M., Halicki, J., & Ślusarczyk, P. (2012). Violence against older people. W: Medical, psychological, sociological and economical aspects of aging in Poland. Termedia Wydawnictwo Medyczne. http://gerontologia.org.pl/wp-content/uploads/pliki/ol/polsenior.pdf#page=1&zoom=auto,-171,683

Hoppe, S.J. (2020). Traditional values and domestic violence: An examination of older women’s attitudes and the ability to care for oneself. Journal of Elder Abuse & Neglect, 32(5), 471–488. https://doi.org/10.1080/08946566.2020.1830216

Kołodziejczak, S., Terelak, A., & Bulsa, M. (2019). Domestic violence against seniors in rural areas of West Pomerania, Poland. Ann. Agric. Environ. Med., 26(1). https://doi.org/10.26444/aaem/92208

Korzeniowski, K., & Radkiewicz, P. (2015). Domestic violence against the elderly and the disabled. Report from the national survey 2015 and comparative research from 2009-2015. Polish Academy of Sciences.

Śniegulska, A. (2016). Violence against women and elderly people in a family environment. Journal of Modern Science, 31(4), 101–124.

Tobiasz-Adamczyk, B. (2010). Elderly and disabled people as a category of people particularly vulnerable to violence. W: Domestic violence against the elderly and the disabled. Tutorial for first contact employees. Ministry of Labour and Social Politics.

Wiśniewski, A., Kędziora-Kornatowska, K., Ślusarz, R., & Filipska, K. (2020). Prevalence and associated factors of elder psychological abuse- a cross- sectional screening study, based on a hospitalized community from Poland. Archives of Gerontology and Geriatrics, 90, 104152. https://doi.org/10.1016/j.archger.2020.104152

Pełna bibliografia do artykułu znajduje się w Redakcji pisma.

Sebastian Kołodziejczak – dr n. społ., socjolog zajmujący się problematyką norm społecznych (migracje, rozwój społeczny, przemoc domowa), Uniwersytet Szczeciński.

Albert Terelak – dr n. społ., socjolog zajmujący się metodologicznymi zagadnieniami problemów społecznych (migracje, rozwój społeczny, przemoc domowa), Uniwersytet Szczeciński.

Inne z kategorii

Inaczej, czyli jak?

24.10.2023

Maria Kuźmicz W relacjach, w których brak jest równowagi, istnieje zależność jednej osoby...

czytaj dalej

Nowoczesne technologie vs. przemoc rówieśnicza – czym jest RESQL? (4/153/2024)

20.08.2024

Przemoc rówieśnicza to bardzo złożony problem. Walka z nim napotyka na różne przeszkody –...

czytaj dalej