Przemoc ekonomiczna wobec kobiet Nr 1/138/2022

Artykuły „Niebieskiej Linii"

10.05.2023

Przemoc ze względu na płeć

Przemoc wobec kobiet z całą pewnością można rozumieć jako tzw. przemoc ze względu na płeć, która obejmuje zarówno przemoc skierowaną przeciwko osobie ze względu na jej płeć, jak również przemoc, która w niewspółmiernym stopniu dotyka osoby danej płci. Przejawiać się może w postaci przemocy fizycznej, seksualnej, psychicznej czy też połączenia dwóch lub więcej z wymienionych rodzajów. Źródeł przemocy ze względu na płeć należy szukać w nierównościach, które występują na wielu płaszczyznach pomiędzy kobietami a mężczyznami. Rozpatrywać ją można w kontekście struktur społecznych, norm płci czy ról społecznych przypisywanych kobietom i mężczyznom¹.

Europejska Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej stworzyła ramy prawne dla przeciwdziałania i zapobiegania zjawisku przemocy wobec kobiet, jak również nałożyła na państwa obowiązek zapewnienia należnej im ochrony. Konwencja definiuje przemoc wobec kobiet jako „naruszenie praw człowieka oraz formę dyskryminacji kobiet, w tym wszelkie akty przemocy ze względu na płeć, które prowadzą lub mogą prowadzić do fizycznej, seksualnej, psychologicznej lub ekonomicznej szkody lub cierpienia kobiet, w tym również groźby takich aktów, sytuacje przymusu lub arbitralnego pozbawienia wolności, zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym”².

Przemoc ekonomiczna, czyli ekonomiczne nadużycia wobec kobiet to najrzadziej rozpatrywany aspekt przemocy, mimo że ta forma przemocy jest nie tylko jednym z czterech głównych rodzajów przemocy wobec kobiet, ale także jednym z ważniejszych czynników utrudniających wydostanie się z przemocowej relacji z powodu zależności ekonomicznej od sprawcy przemocy. Bardzo często kobiety, które doświadczają także innych form przemocy, m.in. przemocy fizycznej, obawiają się odejścia od partnera z obawy przed brakiem środków do życia, finansów potrzebnych do zapewnienia mieszkania i utrzymania siebie i dzieci. Sprawcy przemocy, zdając sobie z tego sprawę, bardzo często uzależniają od siebie finansowo swoje ofiary³. Dlatego niezwykle istotne jest podtrzymywanie społecznej dyskusji na temat ekonomicznych nadużyć wobec kobiet oraz ich rozległych skutków, nie tylko w wymiarze jednostkowym, ale także społecznym.

Czym jest przemoc ekonomiczna?

Przemoc ekonomiczna jest formą przemocy psychicznej.Definiowana jest jako zachowania mające na celu kontrolę zdolności do nabywania, utrzymywania i korzystania z zasobów ekonomicznych gospodarstwa domowego. Przemoc ekonomiczna zatem to szeroki wachlarz nadużyć ekonomicznych, których celem jest utrzymanie dominacji i kontroli⁴.

Brak możliwości kontroli wydatków ponoszonych z osobistego konta, zarządzania rachunkiem bankowym, dostępem do własnych środków czy konieczność rozliczania się z każdej transakcji, to tylko niektóre przykłady nadużyć na tle ekonomicznym. Do czynienia z przemocą ekonomiczną mamy również wtedy, gdy jeden partner zabrania drugiemu podjęcia pracy, dążąc tym samym do odebrania mu szansy na niezależność w związku. Przykładem przemocy ekonomicznej mogą być również zaniechania alimentacyjne jednego z rodziców względem dziecka czy ukrywanie dochodów przez partnera, w sytuacji gdy do utrzymania rodziny zobowiązane są dwie osoby. Są to jednak tylko niektóre przykłady nadużyć ekonomicznych, gdyż podobnie jak w przypadku innych form przemocy, ich źródło może być bardzo różnorodne i wynikać z indywidualnych uwarunkowań w danej relacji⁵.

Skala przemocy ekonomicznej w Polsce

Skala przemocy ekonomicznej jest bardzo trudna do oszacowania, a jedną z podstawowych przyczyn takiego stanu rzeczy jest fakt, iż zachowania mieszczące się w jej zakresie bardzo często nie są społecznie uznawane za przemoc. Osoby doświadczające tej formy krzywdzenia również rzadko mają świadomość, że są ofiarami przemocy ekonomicznej. Wynika to najczęściej ze stereotypów, gdzie kwestie finansowe uznawane są za domenę mężczyzn, wzorów wyniesionych z domu rodzinnego i utartej przez wieki praktyki. Należy mieć na uwadze, iż historia równouprawnienia kobiet i mężczyzn, prawa kobiet do rachunku bankowego i zarządzania swoimi finansami, jak również prawa do pracy sięga dopiero kilkudziesięciu lat wstecz.

Dostępne dane statystyczne na temat przemocy w Polsce są z reguły wybiórcze, dlatego też trudno znaleźć jakiekolwiek informacje dotyczące skali przemocy ekonomicznej, głównie z uwagi na fakt, iż nie ma wymogu zbierania takich danych przez urzędy do tego powołane. Według statystyk Głównego Urzędu Statystycznego w 2020 roku blisko 17 tys. kobiet doświadczyło znęcania się (przemocy domowej fizycznej lub psychicznej) jako członek rodziny lub inna osoba zależna lub nieporadna, zgodnie z art. 207 k.k.6. Jednakże statystyki nie oddają w pełni skali przemocy, a tym bardziej skali przemocy ekonomicznej, która nierzadko nie jest uznawana za przemoc, zwłaszcza w społecznym odczuciu. Z badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wynika, że przemoc ekonomiczna jest ściśle powiązana z przemocą fizyczną oraz psychologiczną7. Badania te potwierdzają relacje kobiet, które były objęte przez Fundację Centrum Praw Kobiet różnymi formami pomocy w uzyskaniu niezależności⁸.

Znacznie więcej natomiast na temat przemocy ekonomicznej w Polsce mogą powiedzieć statystyki dotyczące zatrudnienia kobiet. Aktywność zawodowa kobiet – czyli udział pracujących lub aktywnie poszukujących pracy w wieku 15-64 lata w populacji – według danych Eurostatu należy do najniższych w Europie. Dla przykładu – w 2018 roku wyniosła 63 proc. Za nami są tylko Chorwacja (62 proc.), Grecja (60 proc.), Rumunia (58 proc.) i Włochy (56 proc.). Ponad 75 proc. niepracujących i nieposzukujących pracy kobiet jako powód pozostania w domu podaje opiekę nad dziećmi i inne obowiązki rodzinne. Dla porównania: w Szwecji odpowiedziało tak tylko 18 proc. pytanych kobiet. Co niezwykle ważne w omawianym aspekcie, aż 77 proc. Polaków i Polek uważa, że najważniejszą rolą kobiety jest opieka nad domem i rodziną. W Danii natomiast tylko 14 proc. ma podobne poglądy, zaś w Szwecji jedynie 11 proc.⁹.

Jak pokazują powyższe statystyki, aktywność zawodowa kobiet wiąże się, w przeważającej liczbie przypadków, z problemem wyboru przez nie pomiędzy życiem rodzinnym i zawodowym. Dotyczy to szczególnie kobiet na wsi związanych z gospodarstwem rolnym, które dzielą czas między pracę i obowiązki w gospodarstwie domowym i produkcyjnym¹⁰. W Polsce aktywnych zawodowo było I kwartale 2020 roku 16.954 tys. osób, w tym 40% mieszkało na wsi, a 60% w miastach, z czego kobiety stanowiły 45%. Z ogólnej liczby aktywnych zawodowo kobiet 37% mieszkało na wsi, a 63% w miastach. Co wskazuje, iż sytuacja kobiet na wsi jest dużo bardziej złożona niż kobiet zamieszkujących miasta.

Istnieje silna korelacja pomiędzy zatrudnieniem kobiety a doświadczeniem przemocy, zwłaszcza ekonomicznej. Co oczywiście nie wyklucza, że kobiety posiadające własne dochody, a nierzadko będące w bardzo dobrej sytuacji finansowej, również mogą doświadczać tej formy krzywdzenia. Przemoc bowiem dotyka wszystkich niezależnie od statusu
społeczno-ekonomicznego. Podobnie jak rezygnacja kobiety z zatrudnienia nie musi oznaczać jej zależności ekonomicznej
czy wskazywać na przemocowy charakter jej związku, może być świadomym i pożądanym przez kobietę wyborem¹¹.

Dlaczego dochodzi do przemocy ekonomicznej wobec kobiet

Przemoc ekonomiczna jest głęboko zakorzeniona w społecznym, kulturowym, stereotypowym i patriarchalnym podziale ról, gdzie kobieta powinna być troskliwą matką i posłuszną żoną, podporządkowaną mężczyźnie, który sprawuje władzę i decyduje o wszystkich sprawach rodziny lub związku. I choć zarówno kobieta, jak i mężczyzna są równi wobec prawa, to uwarunkowania, głównie kulturowe, odcisnęły piętno na sytuacji kobiet, zarówno w ich życiu rodzinnym, partnerskim, jak również zawodowym.Nie należy bowiem zapominać, że przemoc ekonomiczna może mieć także charakter instytucjonalny i być związana z sytuacją kobiet na rynku pracy, a zwłaszcza dostępem do wysokich stanowisk oraz wynagrodzenia, które zgodnie z polskim prawem powinno być takie samo, zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn, którzy wykonują tę samą pracę na tych samych stanowiskach.

Innym przejawem przemocy ekonomicznej jest także uchylanie się zobowiązanego od obowiązku świadczenia alimentów na rzecz kobiety lub jej dzieci, zawłaszcza w sytuacji, gdy jego sytuacja finansowa na to pozwala. Nie są rzadkością również sytuacje, kiedy kobieta po wielu latach małżeństwa, w którym obowiązywała rozdzielność majątkowa, pracująca w domu, pozostaje po rozwodzie bez środków do życia i dachu nad głową. Takie kobiety nie są objęte ochroną. Dodatkowo, pomimo uregulowań w kwestii alimentacji na rzecz dzieci, kobiety, które wychowują dzieci, a ich ojciec uchyla się od obowiązku alimentacji, najczęściej zmuszone są radzić sobie same z problemami finansowymi, gdyż system obowiązujący w tym zakresie od lat pozostaje niewydolny.

Skutki przemocy ekonomicznej

Przemoc ekonomiczna, która ściśle związana jest z przemocą psychiczną, rodzi bardzo podobne do niej skutki. Kobiety będące ofiarami przemocy doświadczają stanów lękowych, depresji, obniżenia samooceny, mają trudności z panowaniem nad emocjami, a przede wszystkim tracą wiarę we własne kompetencje oraz możliwości wydostania się z przemocowych i toksycznych relacji. Ich kondycja psychiczna przekłada się z kolei na zdrowie fizyczne oraz psychiczne ich samych, a często również innych członków rodziny np. dzieci, które wraz z matką doznają przemocy. Brak własnych środków do życia i niemożność zatrudnienia wiąże się z kolei z poważnymi trudnościami samodzielnego utrzymania się w razie podjęcia decyzji o przerwaniu związku. Ofiara przemocy ekonomicznej staje się bowiem uzależniona od sprawcy i traci wiarę we własne możliwości zarobkowe, a niekiedy również intelektualne związane z możliwością podniesienia kompetencji zawodowych oraz zdobyciem doświadczenia¹².

Podobnie jak inne formy przemocy – przemoc ekonomiczna odbija się na funkcjonowaniu całego społeczeństwa, gdyż ma negatywny wpływ na rynek pracy oraz gospodarkę. Zły stan psychiczny oraz fizyczny kobiet z kolei obciąża system ochrony zdrowia, a zła sytuacja finansowa kobiet oraz ich dzieci – system socjalny. A przecież przemoc ekonomiczna, występująca często wspólnie z innymi formami przemocy wpływa także na poziom funkcjonowania całego szeroko pojętego wymiaru sprawiedliwości. Z tego powodu w społecznym interesie całego społeczeństwa leży troska o poprawę sytuacji ekonomicznej kobiet oraz walka z przemocą, niezależnie od jej formy.

Podsumowanie

Edukacja ekonomiczna w Polsce w zasadzie jest tematem nieobecnym. Pojawia się ona jedynie jako jedna z możliwości rozwoju kariery osobistej i jest zarezerwowana dla poszczególnych grup na poziomie akademickim. Dodatkowo niesprzyjającym faktem jest postrzeganie pracy kobiet i mężczyzn jako pracy nierównej. Pomimo uregulowań oraz społecznej dyskusji na ten temat, wciąż praca kobiet jest opłaca znacznie gorzej niż praca mężczyzn na tym samym stanowisku. Wykonywanie zaś pracy na rzecz domu i rodziny postrzega się jako pracę mniej istotną z punktu widzenia społecznego i ekonomicznego, a przede wszystkim jako pracę należną rodzinie i nieodpłatną¹³.

Kobiety bardzo często rezygnują z kariery na rzecz rodziny i opieki nad dziećmi, ale równie często też zostają do tego zmuszone. Presja, jaką wywiera na nie środowisko oraz partner, doprowadza do tego, iż wbrew sobie rezygnują z edukacji i kariery zawodowej, wykluczając się na długie lata z rynku pracy. Wiele kobiet próbujących podjąć pracę lub podnosić swoje kwalifikacje doświadcza także przemocy psychicznej i fizycznej ze strony partnera, który nie zgadza się na takie rozwiązania. Kobiety oskarżane są o romanse w pracy, o zaniedbywanie rodziny, wyśmiewane, aż w efekcie rezygnują z podjętych działań, gdyż nie są w stanie udźwignąć takiego ciężaru psychicznego. Bowiem przemocą ekonomiczną będzie również pozbawianie prawa do finansów osoby, która posiada własne finanse, jak również utrudnianie dostępu do środków wspólnych, zwłaszcza w sytuacji, gdy dwie osoby zobowiązane są np. do utrzymywania rodziny i dzieci. Kobiety, które rezygnują z zatrudnienia, rezygnują jednocześnie z prawa do posiadania środków własnych, gdyż praca na rzecz domu i rodziny jest zajęciem nieodpłatnym. Nierzadko kobiety w takiej sytuacji są wpędzane w poczucie winy, uświadamia im się, że są utrzymywane, zależne, gorsze i nie poradzą sobie same, gdyby chciały zmienić ten stan rzeczy.

Dlatego edukacja ekonomiczna, zmiana podejścia do pracy na rzecz rodziny jest niezwykle istotna z perspektywy społecznej. Biorąc pod uwagę skalę rozwodów w Polsce, skalę przemocy domowej oraz obciążenia i niewydolność systemu pomocy socjalnej, nietrudno sobie wyobrazić, jak wpływa to na sytuację ekonomiczną rodziny, a w analizowanym przypadku kobiet i ich dzieci.

Przemoc ze względu na płeć jest nie tylko poważnym pogwałceniem praw człowieka i jednym z najbardziej rozpowszechnionych przejawów nierówności, ale także poważnym problemem społecznym, kulturowym i ekonomicznym. Dlatego eliminacja przemocy wobec kobiet wymaga przede wszystkim edukacji, wyrównania podziału ról pomiędzy kobietami a mężczyznami w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym oraz zaprzestania utrwalania
nierówności płci przez media oraz instytucje na wszelkich szczeblach.

________________________________

Bibliografia

1 http://eige.europa.eu/gender-based-violence

2 Art. 3 Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzona w Stambule dnia 11 maja 2011 r.; Dz.U. 2015 poz. 961. 3 A. Chełstowska, M. Druciarek, A. Niżyńska, Przemoc ekonomiczna w związkach. Diagnoza zjawiska i dyskusja o przeciwdziałaniu, Warszawa 2015, s. 9-10

4 G. Leśniewska, Przemóc ekonomiczna wobec kobiet-przeźroczysty problem, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 418, 2016 r. s. 220-223.

5 Szerzej na ten temat: E. Lisowska, Przemoc ekonomiczna wobec kobiet, Instytut Spraw Publicznych, http://rownoscplci.pl/uploads/filemanager/Nowy%20folder/przemocekonomicznawobeckobiet.pdf

6 https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/wymiar-sprawiedliwosci/wymiar-sprawiedliwosci/ofiary-gwaltu-i-przemocy-domowej,1,1.html

7 Adams A.E., Sullivan C.M., Bybee D., Greeson M.R. (2008), Development of the Scale of Economic Abuse, Violence Against Women, Vol. 14(5) s. 571. 8 Centrum Praw Kobiet (2012), Od przemocy ekonomicznej do niezależności, Warszawa, http://www.finanse.cpk.org.pl/162,od-przemocy-ekonomicznej-do-niezaleznosci.html

9 Zob.: https://psz.praca.gov.pl/documents/10828/153220/Sytuacja%20kobiet%20i%20mężczyzn%20na%20rynku%20pracy%20w%202019%20roku.PDF/f3dace81-e3e9-4497-86ec-7a-351de8328c?t=1588754136451; https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5821/1/5/1/pw_kobiety_i_mezczyzni_na_rynku_pracy.pdf;

10 Raport Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej,Państwowy Instytut Badawczy, Badanie aktywności zawodowej kobiet z obszarów wiejskich z uwzględnieniem zagadnień niezależności ekonomicznej kobiet, w tym kobiet z niepełnosprawnościami, Warszawa 2020 r. 11 Zob. także: K. Piątek, Być kobietą w Polsce w XXI wieku – blaski i cienie [w:] Między tradycją a nowoczesnością. Współczesna kobieta polska z perspektywy socjologicznej, red. E. Jurczyńska-McCluskey, K. Piątek, Bielsko-Biała 2006, s. 17.

12 J. Tracz-Dral, Przemoc ekonomiczna, opracowanie tematyczne OT-639, Kancelaria Senatu, Warszawa 2015, s. 15-16.

13 Szerzej na ten temat: Titkow A., Duch-Krzystoszek D., Budrowska B. (2004), Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, IFiS PAN, Warszawa

______________________________

Karolina Zajdel – prawniczka, członkini World Society of Victimology, prowadzi badania dotyczące wtórnej wiktymizacji ofiar przestępstw seksualnych w systemie ochrony zdrowia; Uniwersytet Medyczny w Łodzi.

Inne z kategorii

Nowelizacja ustawy o przemocy domowej z perspektywy pokrzywdzonego seniora (3/146/2023)

14.12.2024

Olga Sitarz

Pojęcie „dobro seniora” praktycznie nie funkcjonuje w piśmiennictwie...

czytaj dalej

Hazard a ryzyko przemocy (3/146/2023)

26.07.2024

Agata Sierota

Często nałóg alkoholowy, ale także inne uzależnienia mogą stać się...