Vademecum dla członkiń i członków zespołu interdyscyplinarnego (1/150/2024)

Artykuły „Niebieskiej Linii"

14.03.2024

Renata Durda

Większość z Was we wrześniu 2023 roku została powołana do zespołu interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy domowej. Dla niektórych to nienowa sytuacja – byliście członkami/członkiniami zespołów interdyscyplinarnych przed 2023 rokiem (nieliczni nawet od 2010 roku!). Niektóre osoby są w zespole pierwszy raz. Wszyscy zapewne zastanawiacie się „co dalej? jakie ciążą na mnie obowiązki? czy i kto będzie kontrolować moją pracę?”. Postaram się odpowiedzieć Państwu na te pytania krok po kroku.

Znowelizowana 9 marca 2023 roku ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej (dawniej o przemocy w rodzinie) przebudowała nieznacznie lokalne systemy przeciwdziałania przemocy. Pozostał schemat dwóch grup o charakterze interdyscyplinarnym (łączącym zadania i kompetencje
różnych służb, instytucji i zawodów) – czyli zespołu interdyscyplinarnego i grup diagnostyczno-pomocowych, ale wyraźnie rozdzielono charakter tych gremiów. W tym artykule zajmę się wyłącznie kompetencjami zespołu interdyscyplinarnego (ZI), czyli ciała o stałym składzie osobowym, o charakterze bardziej strategicznym niż wykonawczym.

Kto tworzy ZI?

Powołanie zespołu interdyscyplinarnego jest zadaniem własnym każdej gminy (także gminy Zakopane ) na mocy art. 6 ust. 2, p. 4 ustawy.¹ Powołanie zespołu poprzedza uchwała Rady Gminy określająca tryb i sposób powoływania oraz odwoływania członków zespołu interdyscyplinarnego (art. 9a ust. 15). Następnie wójt/burmistrz/prezydent miasta powołuje imiennie skład zespołu interdyscyplinarnego (art. 9a ust. 2). Zwykle jako ciało doradcze co do konkretnych nazwisk służą dyrektorzy/kierownicy ośrodków pomocy społecznej i podmiotów, które wystawią swoich reprezentantów. Zespół interdyscyplinarny działa na podstawie porozumień zawartych między wójtem, burmistrzem albo prezydentem miasta a tymi podmiotami (art. 9a ust. 8).

W skład zespołu interdyscyplinarnego wchodzą przedstawiciele (art. 9a ust. 3, 3a, 4):
1) jednostek organizacyjnych pomocy społecznej;
2) gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych;
3) Policji;
4) oświaty;
5) ochrony zdrowia;
6) organizacji pozarządowych;
7) Żandarmerii Wojskowej (jeżeli Żandarmeria Wojskowa złoży taki wniosek do wójta, burmistrza albo prezydenta miasta);
8) kuratorzy sądowi.

W skład zespołu interdyscyplinarnego mogą wchodzić także prokuratorzy oraz przedstawiciele innych podmiotów niż wymienione powyżej, działających na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej (art. 9a ust. 5).

Jak wynika z powyższych zapisów ZI liczy zazwyczaj od 7 (bez przedstawiciela żandarmerii i czasem bez przedstawiciela organizacji pozarządowej) do dwudziestu kilku osób (jeśli np. przedstawicieli oświaty jest kilku – po jednym z każdej szkoły/przedszkola z terenu gminy). Co do zasady – im mniejszy ZI, tym łatwiej będzie zebrać go w komplecie oraz tym większa odpowiedzialność za decyzje ZI (im więcej osób podejmuje decyzje, tym bardziej ciężar odpowiedzialności jednostkowej się rozmywa).

Wybór przewodniczącej/go ZI i jego zadania

Osobę, która obejmie funkcję przewodniczącego ZI wybierają członkowie ZI spośród siebie na pierwszym posiedzeniu (art. 9a ust. 6). Zespół wybiera także zastępcę przewodniczącego ZI (art. 9a ust. 6a), „który wykonuje obowiązki powierzone mu przez przewodniczącego ZI i zastępuje go
w czasie jego nieobecności. Do zastępcy przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego stosuje się przepisy o przewodniczącym”. I choć język ustawodawcy jest konsekwentnie w rodzaju męskim, to praktyka pokazuje, że funkcje przewodnie w ZI pełnią w zdecydowanej większości kobiety.

Zadania spoczywające na przewodniczącej/ym ZI ustawa określa bardzo enigmatycznie. Art. 9a ust. 7i mówi:

„Przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego w szczególności:
1) kieruje pracami zespołu interdyscyplinarnego;
2) organizuje pracę zespołu interdyscyplinarnego;
3) reprezentuje zespół interdyscyplinarny na zewnątrz”.

W praktyce na przewodniczącym/ej ciąży dużo więcej zadań – np. wysyłanie pism do różnych instytucji, składanie sprawozdań i wyjaśnień, zawiadamianie o podejrzeniu popełnienia wykroczenia przez osoby stosujące przemoc itd.

Ustawowym zadaniem przewodniczącego/ej jest także zwoływanie posiedzeń ZI co najmniej z 7-dniowym wyprzedzeniem oraz pilnowanie obecności na posiedzeniach ZI. Wiele zespołów ustala harmonogram spotkań na pół roku czy rok do przodu (np. każdy trzeci poniedziałek miesiąca parzystego), co pozwala stabilnie planować pracę.

Zadania członkiń/członków ZI – ogólne

Nowym zadaniem spoczywającym na członkach/członkiniach ZI jest odbycie szkolenia z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej, które organizuje samorząd województwa. Ustawodawca wyznaczył termin szkolenia na 12 miesięcy od dnia powołania w skład ZI (art. 9a ust. 5a).
Szkolenia te powinny być zgodne z wydawanymi co 2 lata „Wytycznymi ds. prowadzenia szkoleń w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej, w tym obowiązkowych szkoleń dla członków zespołu interdyscyplinarnego oraz grup diagnostyczno-pomocowych” (art. 8 ust. 5)². Niektóre województwa już rozpoczęły te szkolenia.

Obowiązkiem osoby powołanej do ZI jest udział w posiedzeniach zespołu interdyscyplinarnego (art. 9a ust. 7d). Powtarzająca się nieusprawiedliwiona nieobecność na posiedzeniu ZI może skutkować powiadomieniem pracodawcy o tym fakcie. Szczegółowo rozpisano to w art. 9a ust. 7 e-g. Posiedzenia zespołu interdyscyplinarnego odbywają się w zależności od potrzeb, jednak nie rzadziej niż raz na dwa miesiące (art. 9a ust. 7).

Obowiązkiem osoby powołanej do ZI jest także zachowanie poufności w sprawach konkretnych osób, z których danymi osobowymi będzie się w trakcie pracy w ZI stykać. Art. 9c ustawy dotyczy szczegółów związanych z gromadzeniem, przetwarzaniem i udostępnianiem danych osobowych. W uzasadnionych przypadkach zespół interdyscyplinarny realizuje swoje działania za pomocą środków komunikacji elektronicznej (art. 9a ust. 7c).

W większości przypadków członkostwo w ZI jest bezterminowe. Dopóki nie zajdą okoliczności określone we wspomnianej na wstępie uchwale rady gminy – będziecie uczestniczyć w pracach ZI. Najczęściej członka zespołu odwołuje wójt/burmistrz/prezydent miasta: 1) na wniosek członka zespołu, 2) na wniosek podmiotu, którego jest przedstawicielem, 3) w przypadku skazania członka zespołu prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe, 4) na wniosek przewodniczącego zespołu. Jednak w uchwale Waszej gminy te warunki mogą zostać (mogły zostać) inaczej określone – warto znać uchwały!

Zadania członków/członkiń ZI – szczegółowe

Zadania merytoryczne ZI określa art. 9b, który mówi ogólnie (ust. 1), że „zespół interdyscyplinarny realizuje działania określone w gminnym programie przeciwdziałania przemocy domowej oraz ochrony osób doznających przemocy domowej”, ale w ust. 2 rozkłada te działania na konkretne 10 zadań:

„art. 9b ust 2. Do zadań zespołu interdyscyplinarnego należy tworzenie warunków umożliwiających realizację zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej oraz integrowanie i koordynowanie działań podmiotów, o których mowa w art. 9a ust. 3–5, w szczególności przez:
1) diagnozowanie problemu przemocy domowej na poziomie lokalnym;
2) inicjowanie działań profilaktycznych, edukacyjnych i informacyjnych mających na celu przeciwdziałanie przemocy domowej i powierzanie ich wykonania właściwym podmiotom;
3) inicjowanie działań w stosunku do osób doznających przemocy domowej oraz osób stosujących przemoc domową;
4) opracowanie projektu gminnego programu przeciwdziałania przemocy domowej oraz ochrony osób doznających przemocy domowej;
5) rozpowszechnianie informacji o instytucjach, osobach i możliwościach udzielenia pomocy w środowisku lokalnym;
6) powoływanie grup diagnostyczno-pomocowych i bieżące monitorowanie realizowanych przez nie zadań;
7) monitorowanie procedury „Niebieskie Karty”;
8) przekazywanie informacji, o której mowa w art. 9e ust. 3, oraz dokumentacji, o której mowa w art. 9c ust. 5a;
9) kierowanie osoby stosującej przemoc domową do uczestnictwa w programie korekcyjno-edukacyjnym dla osób stosujących przemoc domową lub programie psychologiczno-terapeutycznym dla osób stosujących przemoc domową;
10) składanie, na wniosek grupy diagnostyczno-pomocowej, zawiadomienia o popełnieniu przez osobę stosującą przemoc domową wykroczenia, o którym mowa w art. 66c ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń”.

Co może się kryć pod tymi punktami?

Ad. 1. Diagnoza problemu przemocy domowej jest bazą do odpowiedzi na pytanie – czy nasz gminny program przeciwdziałania przemocy domowej jest dobrze skonstruowany i czy jego realizacja przynosi zakładany cel, którym zwykle jest „zmniejszenie skali zjawiska”. Aby to stwierdzić, potrzebujecie znać punkt wyjścia, czyli skalę zjawiska na początku realizacji programu, które zwykle są kilkuletnie – od 3 do nawet 7 lat. A w trakcie realizacji programu powinniście śledzić trendy – coś wzrasta, coś maleje itd. Ja zachęcam, aby diagnozę wyjściową zlecić specjalistom – czyli komuś, kto potrafi przygotować i opracować taką diagnozę. Dobry raport będzie zawierał także wskazówki, jak badać zmiany – czyli jakie dane zbierać, co obserwować. Ten etap możecie realizować własnymi siłami, bo członkowie ZI mają dostęp do danych zbieranych i analizowanych w Waszych podmiotach – Policji, sądzie, prokuraturze, pomocy społecznej, oświacie, placówkach ochrony zdrowia, pieczy zastępczej itd. Wy też najlepiej zinterpretujecie te dane. Na przykład, czy spadająca liczba Niebieskich Kart A świadczy o zmniejszającej się liczbie rodzin, w których dochodzi do przemocy, czy może jest wynikiem braków kadrowych w Policji lub słabnącego zaufania społecznego do skuteczności Waszych działań. Hipotez „wzrostu lub spadku” może być bardzo dużo, a najtrafniejszej interpretacji dokonacie Wy sami.

Ad. 2. Inicjowanie działań profilaktycznych i informacyjnych może oznaczać, że coś zrealizujecie „własnymi siłami” (np. sami opracujecie materiały edukacyjne i zamieścicie je na stronach swoich podmiotów albo pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej będą realizować program
podnoszenia kompetencji rodzicielskich na terenie gminnych przedszkoli i/lub szkół) lub zdecydujecie, że kupicie jakieś działanie od podmiotu zewnętrznego (np. broszury edukacyjne zakupicie u wydawcy albo zamówicie realizację rekomendowanego programu profilaktycznego u podmiotu zewnętrznego). Wszystko zależy od posiadanych środków finansowych oraz od tego, czy budujecie lokalne kompetencje, czy raczej korzystacie z zewnętrznych ekspertów.

Ad. 3. Inicjowanie działań w stosunku do osób doznających przemocy domowej oraz osób stosujących przemoc domową – w tym zadaniu mieści się wszystko, co można nazwać rozwojem lokalnego systemu przeciwdziałania przemocy domowej. Sprawdzacie, czy oferta pomocy dla osób doznających przemocy jest wystarczająca – czy macie na terenie gminy to, czego wymaga art. 3 ustawy, czyli poradnictwo medyczne, psychologiczne, prawne, socjalne, zawodowe i rodzinne, interwencję kryzysową, badania lekarskie, bezpieczne miejsce schronienia itd. Czy oferta jest dostosowana do potrzeb różnych grup – dzieci, osób starszych, osób z niepełnosprawnością itd. W przypadku osób stosujących przemoc chodzi głównie o dostęp do programów korekcyjno-edukacyjnych i psychologiczno-terapeutycznych, ale bądźcie uważni także na inne potrzeby tych osób, które mogą powstrzymywać ich udział w programie – dostęp do terapii uzależnień, do konsultacji psychiatrycznych itd.

Ad. 4. Opracowanie projektu gminnego programu przeciwdziałania przemocy domowej oraz ochrony osób doznających przemocy domowej – to zadanie realizujecie co kilka lat. Ponieważ gminy realizują programy od 2010 roku, to jakąś praktykę zapewne macie. W wielu gminach projekt programu przygotowuje osoba, która zajmuje się „programami społecznymi” lub osoba wskazana przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Rolą członków ZI jest omówić ten projekt, sprawdzić, czy jest tam wszystko, co chcecie realizować w najbliższych latach, zaproponować wskaźniki realizacji, które są SMART, czyli zarówno mierzalne, jak i realne. Warto też sprawdzić, czy Wasz gminny program jest kompatybilny z programem powiatowym, wojewódzkim i rządowym (najnowszy na lata 2024-2030).

Ad. 5. Rozpowszechnianie informacji o instytucjach, osobach i możliwościach udzielenia pomocy w środowisku lokalnym – to zadanie łączy się z zadaniem 2. Możecie wykorzystywać do tego lokalne media, tablice informacyjne w swoich placówkach, strony internetowe swoich instytucji.

Ad. 6. Powoływanie grup diagnostyczno-pomocowych i bieżące monitorowanie realizowanych przez nie zadań. Powoływanie GDP w praktyce spocznie na przewodniczącym/ej lub zastępcy/zastępczyni przewodniczącego/ej ZI, bowiem GDP musi zostać powołana w ciągu 3 dni roboczych od dnia wpłynięcia do ZI formularza „Niebieska Karta A” lub zgłoszenia o przemocy, a zwołanie ZI w tak krótkim terminie zwykle jest niemożliwe. Zwykle też niezasadne, bo podstawowy skład osobowy GDP wynika z logiki sytuacji – będą to dzielnicowy i pracownik socjalny z rejonu zamieszkania danej rodziny. Jeśli GDP wzbogacamy o pedagoga ze szkoły/przedszkola, do którego uczęszczają dzieci, to także nie ma konieczności organizowania wokół tego faktu burzy mózgów całego zespołu. Bieżące monitorowanie działań GDP zwykle także dzieje się w siedzibie ZI (czyli w większości przypadków OPS/CUS), gdzie spływa korespondencja w danej sprawie, odbywają się spotkania GDP, przechowywana jest dokumentacja itd.

Ad. 7. Monitorowanie procedury „Niebieskie Karty” – w tym zadaniu możecie się bardzo przydać. Monitorowanie oznacza zarówno śledzenie statystyk „Niebieskich Kart” na bieżąco, czyli co dwa miesiące. Na przykład, ile nowych „Niebieskich Kart” wpłynęło do ZI, ile procedur GDP zamknęły, ile procedur po zamknięciu jest w monitoringu, w ilu sprawach osoba stosująca przemoc została skierowana do udziału w programie korekcyjno-edukacyjnym lub psychologiczno-terapeutycznym, ile wydano nakazów opuszczenia lokalu przez osobę stosującą przemoc itd. Ale monitoring może także mieć wymiar jakościowy. Oznacza to, że możecie służyć wsparciem członkom GDP w sytuacjach szczególnie trudnych lub niejednoznacznych – zwłaszcza gdy członkowie GDP (a często będą to zaledwie dwie osoby) nie mogą wypracować jednogłośnej decyzji.

Ad. 8. Przekazywanie informacji, o której mowa w art. 9e ust. 3, oraz dokumentacji, o której mowa w art. 9c ust. 5a. Jakie informacje ma na myśli ustawodawca? Art. 9e ust. 3 mówi o przypadkach, gdy z powodu zmiany miejsca zamieszkania osoby, w stosunku do której są realizowane działania w ramach procedury „Niebieskie Karty”, trzeba poinformować zespół interdyscyplinarny odpowiedni do jej nowego miejsca zamieszkania. Art. 9c ust. 5a mówi, że na wniosek ZI obecnego miejsca zamieszkania tych osób, macie przekazać dokumentację wytworzoną w trakcie procedury „Niebieskie Karty”. W praktyce czynności te wykona przewodniczący/a ZI lub zastępca/zastępczyni albo osoba wskazana do obsługi administracyjnej ZI, a nie cały zespół.

Ad. 9. Skierowanie osoby stosującej przemoc domową do uczestnictwa w programie korekcyjno-edukacyjnym lub w programie psychologiczno-terapeutycznym dla osób stosujących przemoc domową. To zadanie, które najbardziej zbliża Was do sedna przeciwdziałania przemocy domowej.
W praktyce oznacza to, że jeśli członkom GDP nie uda się zmotywować osoby stosującej przemoc do dobrowolnej decyzji o wzięciu udziału w programie – teraz Wasza kolej. Zapraszacie/wzywacie osobę stosującą przemoc na posiedzenie ZI, informujecie tę osobę o konieczności zaprzestania stosowania przemocy, w czym może pomóc udział w programie, wręczacie pouczenie o obowiązkach spoczywających na tej sobie zgodnie z art. 4 ustawy oraz wręczacie, za pokwitowaniem odbioru, skierowanie do udziału w programie. Niektóre ZI nastawiają się na realizację tego zadania „zdalnie”, czyli wysłanie pocztą tegoż skierowania (za potwierdzeniem odbioru). Ja jednak uważam, że realizacja celu, jakim jest wywieranie nacisku/wpływu na osobę stosującą przemoc wymaga osobistego kontaktu i wzbudzenia poczucia, że wiele osób jest zaangażowanych w tę sprawę i że te osoby są jednomyślne co do sensu uczestniczenia w programie. Oddziaływanie grupowe wywiera duży większy wpływ niż przesyłka pocztowa. Pozwoli Wam to również podnosić swoje kompetencje w zakresie pierwszego kontaktu z osobami stosującymi przemoc oraz poczuć moc pracy zespołowej.

Ad. 10. Składanie, na wniosek grupy diagnostyczno-pomocowej, zawiadomienia o popełnieniu przez osobę stosującą przemoc domową wykroczenia. To kolejne zadanie, przy którym trudno byłoby założyć sens pracy grupowej. W praktyce zawiadomienie to złoży (i podpisze) przewodniczący/a ZI.

Skargi i nadzór

Zgodnie z art. 9a ust. 7h skargę na działalność zespołu interdyscyplinarnego lub członka zespołu interdyscyplinarnego może wnieść osoba objęta procedurą „Niebieskie Karty”. Osobom, które nie są objęte procedurą takie uprawnienie nie przysługuje. Skargę rozpatruje wójt/ burmistrz/prezydent
miasta, który powołał zespół, w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. W praktyce oznacza to najczęściej zastosowanie przepisów kpa o terminach, w których należy odpowiadać na skargi oraz możliwość nieudzielania odpowiedzi na kolejne skargi od tej samej osoby, w których nie są wnoszone nowe okoliczności sprawy.

Nadzór nad działalnością ZI sprawują:

w zakresie ochrony danych osobowych – Inspektor Ochrony Danych Osobowych przy ośrodku pomocy społecznej (lub Centrum Usług Społecznych);
wójt/burmistrz/prezydent – jako organ powołujący;
wojewoda na mocy art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy oraz rozporządzenia ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, które określa organizację i tryb przeprowadzania nadzoru i kontroli, kwalifikacje inspektorów upoważnionych do wykonywania czynności nadzorczych i kontrolnych, a także wzór legitymacji uprawniającej do wykonywania czynności nadzorczych i kontrolnych.³

Dodatkowo warto pamiętać, że ponieważ członkostwo w ZI (lub GDP) jest w ramach obowiązków służbowych lub zawodowych (art. 9a ust. 13) to obowiązują nas regulaminy i przepisy pracownicze.

Satysfakcja

Praca w ZI nie jest dodatkowo opłacana. Wykonujemy ją w godzinach pracy (nie wszyscy i nie zawsze – np. przedstawiciele organizacji pozarządowych lub gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych mogą mieć trudności) i za ten czas otrzymujemy pensję. Doceniając wagę tych zadań oraz ich ciężar emocjonalny, kolejni sekretarze stanu w ministerstwie pomocy społecznej usiłowali znaleźć metodę na wynagradzanie tych zadań. Nie udało się znaleźć niczego, co nie byłoby sprzeczne z kodeksem pracy (przeszkody to niemożność podwójnego wynagradzania za ten sam czas pracy lub wykonywania obowiązków zawodowych poza godzinami zatrudnienia). Możecie więc tylko liczyć na docenienie tej pracy przez pracodawcę i włodarzy gminy. Zdarzają się sytuacje uwzględniania członkostwa w ZI w uzasadnieniach do premii lub listy gratulacyjne i podziękowania od wójta/burmistrza/prezydenta miasta.

Doceniajcie też sami siebie i siebie nawzajem. Dbajcie o dobrą atmosferę w ZI, celebrujcie wspólny czas jako czas współpracy i działania dla wspólnego celu.

Poza korzyściami materialnymi w życiu ważne jest także poczucie, że Wasza praca i zaangażowanie czyni świat lepszym. A na pewno poprawia los konkretnych ludzi.

_______________________________

¹ Jeśli nie zaznaczono w tekście inaczej „ustawa” to Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (Dz.U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm. oraz z 2023 r. poz. 289 i 535).

² Wytyczne ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego z dnia 15 kwietnia 2022 r. do prowadzenia szkoleń w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie na lata 2022-2023.

³ Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z 20 czerwca 2023 roku w sprawie nadzoru i kontroli nad realizacją zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej, Dz.U. z 21 czerwca 2023 roku, poz. 1165.

Renata Durda – certyfikowana specjalistka i superwizorka ds. przeciwdziałania przemocy domowej IPZ PTP, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 1/150/2024

Inne z kategorii

Przeciwdziałanie przemocy domowej i wykorzystywaniu seksualnemu. Dobre praktyki z USA (6/149/2023)

24.08.2024

Grzegorz Skrobotowicz

Pierwszym krokiem w zapobieganiu i zwalczaniu przemocy jest...

czytaj dalej

Wyobrażeniowa zmiana skryptów – przykład z praktyki (4/135/2021)

27.09.2024

Przemysław Mućko

Niniejszy artykuł jest kontynuacją tematu wyobrażeniowej zmiany...