Dziecko w „szponach” dorosłych agresorów

Niebieska Akademia Warszawska

10.05.2022

Jednym z ważnych elementów zapobiegania wykorzystywania seksualnego jest edukowanie dzieci na temat przynależnych im praw, ochrony swoich granic i umiejętności rozpoznawania zachowań, które są krzywdzące.

Wszystkie formy krzywdzenia dzieci pozostawiają ślady w psychice ofiar, natomiast przemoc seksualna odciska swoje piętno w psychice dziecka na całe życie. Na temat ten powstało wiele publikacji naukowych, niemniej jednak trudno jest dokładnie określić skalę tego zjawiska. Trudności te są związane m.in. z brakiem aktualnych i rzetelnych danych, a przede wszystkim z drażliwością problemu. Dzieci wykorzystywane seksualnie przez dorosłych boją się o tym mówić nawet wtedy, gdy są już osobami dorosłymi. Sprawcom zależy na tym, by utrzymać swoje krzywdzące zachowania w tajemnicy. A zatem głównym źródłem informacji na temat skali i dynamiki wykorzystywania seksualnego dzieci, są dokumenty urzędowe zawierające statystyki, które przedstawiają jedynie wąski obszar ujawnionego problemu.

Dane z różnych lat dotyczące przestępstw seksualnych na małoletnich, nie zawsze są dostępne i w pełni ukazujące szczegółowy zakres informacji na temat tych ofiar. Ze statystyk policyjnych wynika, że postępowania wszczęte i przestępstwa stwierdzone z art. 200 k.k. za lata 1999-2019 przedstawiają tylko ogólne (liczbowe) dane. Wynika z nich, że liczba przestępstw wszczętych na przestrzeni wskazanych lat znacznie wzrosła (1999 r. – 1148; 2019 r. – 2791), zaś liczba przestępstw stwierdzonych w danych latach utrzymuje się prawie na podobnym poziomie (1999 r. – brak danych; 2000 r. – 1506; 2019 r. – 1489) (Statystyki policyjne, 2021).

Celem niniejszego tekstu jest przybliżenie problemu społecznego, jakim jest przemoc seksualna wobec dzieci i młodzieży stosowana przez osoby dorosłe znane ofierze.

Przemoc seksualna wobec dzieci i młodzieży

Wykorzystywanie seksualne dzieci i młodzieży jest różnie definiowane. W literaturze przedmiotu, w zależności od badanego obszaru i upodobań badaczy stosowane są różne określenia: nadużycie seksualne, molestowanie seksualne, czy pedofilia. Terminy te często używane są zamiennie. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub, na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa.

Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć: a) namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne; b) wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym; c) wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze pornograficznym (za: Sajkowska, 2002, s. 3).

Ofiarami przemocy seksualnej stają się dzieci bez względu na swój wiek, płeć czy klasę społeczno-ekonomiczną, z której pochodzą. Wybrane badania retrospektywne prowadzone przez badaczy w Polsce wskazują na różne formy wykorzystywania seksualnego. I tak, odwołując się do badań prowadzonych przez Monikę Sajkowską (1) i jej zespół (Włodarczyk, Sajkowska, 2013, s. 82-100) należy wskazać, że ponad 10% nastolatków przed 15. r.ż. było ofiarą przynajmniej jednej formy wykorzystania seksualnego. Analizując dane ze względu na płeć badanych, zauważa się, iż zdecydowanie częściej wykorzystywane seksualnie są dziewczęta (15,7%) niż chłopcy (9,2%), które przede wszystkim doświadczają wykorzystywania seksualnego z kontaktem fizycznym (dziewczęta 8%, chłopcy 4,9%). Z badań M. Sajkowskiej wynika, że dominującą formą krzywdzenia jest kontakt seksualny małoletnich (przed 15. r.ż.) z osobą dorosłą – 5% nastolatków doświadczyło takiego kontaktu z osobą bliską, tj. z rodziny.

Inną wskazywaną w badaniach formą było wykorzystanie seksualne bez kontaktu fizycznego, czyli zranienie uczuć poprzez mówienie lub pisanie rzeczy związanych z seksem na temat ofiary. Takiej formy wykorzystywania doświadczyło 5,4% nastolatków, z czego połowa (2,6%) w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie. I w tym przypadku dziewczęta (3,6%) częściej niż chłopcy (1,8%) doznawały tegoż krzywdzenia. Sprawcą molestowania słownego był najczęściej ktoś znany (53%) badanym (prawie 4% sprawców takiej formy przemocy stanowili ojcowie, a 63% wszystkich sprawców stanowili mężczyźni) (Włodarczyk, Sajkowska, 2013, s. 82-100).

Podobnych wniosków dostarczają badania przeprowadzone przez Zbigniewa Lwa-Starowicza (za: Beisert, Izdebska, 2012, s. 53) na reprezentatywnej próbie 1057 Polaków powyżej 18. r.ż. Wynika z nich, że niespełna 20% kobiet i ponad 10% mężczyzn w okresie dzieciństwa doświadczyło przemocy seksualnej. Ekshibicjonizm, namawianie do oglądania pornografii i dotykanie oraz współżycie seksualne do 15. r.ż. z osobą dorosłą – to dominujące formy krzywdzenia dzieci i młodzieży.

Ocenia się, że na cztery przypadki w trzech sprawca jest znany dziecku. Może nim być rodzic, dziadek, wujkowie, brat, ojczym, opiekunka, wychowawca, trener, nauczyciel. Jest to osoba, z którą dziecko jest w pewien sposób emocjonalnie związane, zależne od niej, niekiedy zżyte z nią (Ożarowska, 2011, s. 90). Stąd też skutki doświadczanej przemocy seksualnej są dla dziecka bardzo dotkliwe, powodujące cierpienie, lęk, strach, zawiedzione zaufanie niemalże na całe życie.

Skutki wykorzystywania seksualnego dzieci

Doświadczanie w okresie dzieciństwa przemocy seksualnej wywiera istotny wpływ na funkcjonowanie dzieci w wielu obszarach. Wskazuje się, że zaburzeniu ulegają różne sfery funkcjonowania dziecka: zaburzenia w sferze somatycznej, psychicznej, seksualnej oraz społecznej. Poddając szczegółowej analizie zaburzenia występujące w poszczególnych sferach (obszarach), dostrzec można: urazy zewnętrznych narządów płciowych oraz okołoodbytnicze, urazy pochwy, przerwanie błony dziewiczej, infekcje moczowo-płciowe i choroby weneryczne, ciąża, urazy ciała, bóle głowy, brzucha, nudności, wymioty, trudności w oddawaniu moczu, zaburzenia jedzenia, zaburzenia snu (Izdebska, 2009, s. 38; Boroch, Kwiatek-Markiewicz i in., 2019, s. 101-105; Boroch, Jarząbek-Bielecka i in., 2018, s. 339-343). Są to specyficzne wczesne konsekwencje osadzone w sferze somatycznej dziecka doświadczającego przemocy seksualnej.

Do częstych zaburzeń występujących w sferze psychicznej należą: lęki, fobie, koszmary i lęki nocne, depresja, przygnębienie, hipomania, nadpobudliwość ruchowa, drażliwość, złość, wstyd i poczucie winy, obniżenie poczucia własnej wartości, negatywna samoocena, izolowanie się dziecka, zamykanie się w sobie, zachowania regresywne, np. płaczliwość, uporczywe trzymanie się osób, do których dziecko wykazuje zaufanie, przygnębienie, smutek, próby samobójcze (Izdebska, 2009, s. 38; Widera-Wysoczańska, 2002; Zielona-Jenek, 2003, s. 223-243).

W sferze seksualnej dostrzec można prowokacyjne zachowania seksualne, nietypowe zachowania seksualne wobec rówieśników, erotyczną twórczość seksualną, nadmierne zainteresowanie seksualnością, a także przejawy masturbacji. Istotnym obszarem zaburzeń powstałych w wyniku przemocy seksualnej jest sfera społeczna. Dostrzec tu można szereg zaburzeń będących skutkiem wydarzeń traumatycznych, do których bez wątpienia należy doznawanie przemocy seksualnej. Dzieci często mają problemy w nauce, wagarują, uciekają z domu, przejawiają zachowania opozycyjno-buntownicze, wykazują agresywność, konfliktowość, a niekiedy podejmują działania związane z uszkodzeniem własnego ciała, które jest sposobem poradzenia sobie z odczuwanym cierpieniem psychicznym i z silnymi negatywnymi emocjami. U niektórych z nich dostrzec można także izolację społeczną (Izdebska, 2009, s. 38).

Oczywiście skutki przemocy seksualnej doznawanej przez dzieci ze strony osób dorosłych są tym bardziej niebezpieczne, gdy sprawca jest agresywny, brutalny, bezlitosny, a przede wszystkim pochodzi z najbliższej rodziny dziecka – jest mu dobrze znany. Badania wskazują również na inne elementy, takie jak: wielokrotne doświadczanie wykorzystywania seksualnego, pozbawienie pomocy i wsparcia ze strony dorosłych, szczególnie w sytuacjach
dla dziecka bardzo trudnych, np. podczas przesłuchiwania w obecności wielu obcych osób, czy też bezpośrednio po zdarzeniu, gdy nie uzyskało profesjonalnej pomocy i wsparcia (Jarząbek-Bielecka, 2009). Tego rodzaju sytuacje nie tylko zaburzają funkcjonowanie dziecka w obszarach, do których odniosłam się powyżej, ale mogą utrzymywać się przez całe życie. Dotychczasowe badania potwierdzają, że dorosłych wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie cechuje niższa samoocena, większa skłonność do nałogowego sięgania po środki psychoaktywne, w tym również po alkohol, mają także zaburzenia nastroju i problemy w komunikowaniu społecznym (Laqueur, 2006; Jarząbek-Bielecka, 2009). Mogą wystąpić także psychozy ujawniające się m.in. w utrwalonym nawyku masturbacji (autoerotyzm anankastyczny(2)) (Boroch, Jarząbek-Bielecka i in., 2018, s. 80).

Podsumowanie

W artykule przedstawiłam wycinek problematyki przemocy seksualnej wobec dzieci (i młodzieży), jednak należy przypuszczać, że jego skala ma znacznie szerszy zasięg i jest czynem o dużej społecznej szkodliwości. „Maltretowane dziecko ma ogromne trudności z wypracowaniem spójnego obrazu siebie. W dorosłe życie wchodzi obciążone poważnymi deficytami w zakresie dbania o siebie, w sferze tożsamości i zdolności do tworzenia trwałych i stabilnych związków. Wykazuje problemy z poszanowaniem swojej intymności, ustaleniem i ochroną swoich granic psychologicznych, fizycznych, seksualnych oraz samego siebie w relacjach z drugim człowiekiem. Ma skłonność do poniżania siebie, dostrajania się do życzeń innych osób, zaspokajania ich potrzeb i skłonność do posłuszeństwa, co sprawia, iż w przyszłości może być łatwo wykorzystane” (Ożarowska, 2011, s. 99).

Stąd też, aby chronić dzieci przed doświadczaniem przemocy seksualnej, szczególnie ze strony bliskich im osób, należy uczyć ich, jak mogą sobie radzić w trudnych sytuacjach codziennego życia. Konieczne w tym przypadku wydaje się przygotowanie programów edukacyjnych skierowanych bezpośrednio do dzieci i młodzieży oraz ich rodziców, które pozwolą nie tylko wyposażyć ich w niezbędną wiedzę, ale również umiejętności w zakresie odczytywania pewnych zachowań, które mogą świadczyć, że sprawca podejmuje pierwsze działania, związane z przemocą seksualną.

(1) Badania prowadzone były na ogólnopolskiej próbie (N=1005) dzieci i młodzieży w wieku 11–17 lat. Ze względu na bardzo małe odsetki deklaracji badanych dotyczących doświadczeń związanych z wykorzystywaniem seksualnym należy z ostrożnością podchodzić do tych wyników. (Zob. Włodarczyk, Sajkowska, 2013, s. 82-100).

(2) Autoerotyzm anankastyczny polega na nawykowym, przymusowym samopobudzaniu seksualnym, często bez wystąpienia potrzeby seksualnej. Jest jednym z objawów nerwicy natręctw. W skrajnych przypadkach samopobudzanie w ciągu doby może być wielokrotne i trwa przez miesiące, a nawet lata. (Za: Boroch, Jarząbek-Bielecka i in. 2018, s. 80).

_______

Małgorzata Przybysz-Zaremba – dr hab., prof. Państwowej Uczelni Zawodowej w Ciechanowie, Wydział Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych.