W teatrze społeczeństwa – drama we współczesnej pracy edukacyjnej

Metoda dramy jest formą pracy z ludźmi, która znajduje zastosowanie w wielu obszarach wychowawczych, ponieważ jest mocno ukierunkowana na kształtowanie i doskonalenie umiejętności skutecznej komunikacji, dzięki spontanicznemu i twórczemu wchodzeniu w rozmaite role.

Drama kształtuje i wzbogaca osobowość, pobudza kreatywność, uczy wrażliwości i kreowania pozytywnych wzorów osobowych. Ta wciąż postrzega jako innowacyjna metoda pracy nie tylko z dziećmi i młodzieżą, ale także z osobami dorosłymi może znaleźć szerokie zastosowanie tam, gdzie konteksty wychowawcze odnoszą się do spontanicznego kreowania postaw i własnej tożsamości.

Czym jest drama?

Słowo „drama” pochodzi z greckiego – „drao” oznacza „działam”. Podstawą dramy jest fikcyjna sytuacja, która powstaje w momencie, kiedy grupa ludzi przebywając w jednej przestrzeni przedstawia coś, co w rzeczywistości nie istnieje. Do tej specyficznej prezentacji osoby wykorzystują swoje ciała, gesty i głos, stąd też dramę często kojarzy się z techniką teatralną. W dramie wykorzystywana jest bowiem naturalna umiejętność człowieka, jaką jest wchodzenie w role. Jednak w przeciwieństwie do teatru, nie wymaga ona od nikogo umiejętności aktorskich czy przygotowania teatralnego.

W przypadku tej metody, którą możemy nazwać edukacyjno-profilaktyczną, człowiek wchodzi w naturalne role, które kiedyś pełnił lub pełni, albo jest w stanie w nie wejść z lekkością. Może to być na przykład rola ucznia, matki, ojca, chorego albo podróżnika i wiele innych, w jakie ludzie wchodzą w ciągu swojego życia. Dzięki temu dzieci uczą się nawiązywania relacji społecznych i uczestniczenia w konstruktywnych procesach komunikacji. Drama nawiązuje zatem do życiowych ról, opierając się zasadniczo na społecznym doświadczeniu jednostek. Pełni też funkcję narzędzia pomocnego w poznawaniu życia. Metoda ta nawiązuje do technik naśladownictwa, a jej praktyczne zastosowanie mogłoby dotyczyć większości dziedzin w edukacji i wychowaniu. Niewątpliwą zaletą dramy na płaszczyźnie wychowawczej jest wyjątkowo niska perswazyjność tej metody, ponieważ dzięki niej możemy w sposób delikatny i nienaruszający cudzego dobra, zmienić złe nawyki i uwrażliwić na ważne problemy. Dzieje się tak, ponieważ w dramowym działaniu, któremu jesteśmy poddawani, najistotniejszą rolę pełni cała postać grającego, począwszy od głosu, przez ruch ciała, po wyraz twarzy.

Aby zrozumieć istotę dramy, trzeba podkreślić, że nie jest ona teatrem, bowiem nie wymaga od nas umiejętności aktorskich. Podobnie prowadzący nie jest reżyserem, w związku z czym nikomu nie narzuca, co w danej chwili dana osoba ma przedstawić. Drama nie jest też symulacją, ponieważ nie ćwiczy żadnych umiejętności, jak ma to miejsce chociażby w przypadku symulacji komputerowych. Metodę tę należałoby też odróżnić od socjodramy, której celem jest usuwanie zaburzeń w relacjach grupowych, natomiast drama przed sobą takich zamierzeń nie stawia. Podobnie nie jest ona psychodramą, w której są odgrywane sytuacje prawdziwe, a osoby w niej uczestniczące grają siebie.

Tymczasem drama odrywa od codzienności, rozładowuje napięcia, stresy, pomaga zniwelować kompleksy, pozwala też doświadczyć, poczuć coś, co na co dzień mogłoby nie być możliwe do odczucia. Każdy człowiek uczestnicząc w procesie socjalizacji uczy się wchodzenia w rolę na podstawie doświadczeń swoich lub innych, dzięki czemu uruchamia wyobraźnię oraz twórcze myślenie. Drama tworzy zatem specyficzne sytuacje edukacyjne, dzięki czemu angażuje uczestników na trzech poziomach:

• fizycznym – poprzez pracę z ciałem w trakcie improwizacji,
• emocjonalnym – podczas pracy zawsze towarzyszą nam emocje,
• intelektualnym – włączenie różnego rodzaju dyskusji i podsumowań.

Specyfika dramy jako metody edukacyjno-wychowawczej

Drama jako metoda angażująca technikę teatralną wiąże się z ekspresją twórczą, wyobraźnią oraz zabawą. Ekspresja twórcza, odnosząca się do aktywności jednostki, stanowi nieodzowny element sztuki, ale jest także czymś niezwykle istotnym w wychowaniu i edukacji. Ekspresja
tego rodzaju, jako swoboda wyrażania siebie, może być wykorzystywana w przedmiotach artystycznych, takich jak lekcje muzyki czy plastyki. Jednak jej znaczenia powinny wychodzić poza konteksty artystyczne, ponieważ wyrażanie własnej kreatywności powinno być obecne także na innych przedmiotach nauczanych w szkole. Twórczość dzieci może być rozwijana na różne sposoby, różnymi metodami, także poprzez różne działania. A jedną z metod jej rozwijania jest właśnie drama.

Wyobraźnia uruchamiana w dramie wyłania się z doświadczenia obrazów, przedmiotów i zjawisk. Jej rozwój jest jednym z głównych celów współczesnego kształcenia. Wyobraźnia jest nieodłącznym atrybutem dramy, która odwołuje się do niej, ożywiając ją, staje się jednocześnie środkiem jej rozwoju. Pozwala ona człowiekowi wychodzić poza bezrefleksyjność i przekraczać granice własnych możliwości. Dzieci spontanicznie improwizują, nie zastanawiają się, co mają powiedzieć i zrobić w danym momencie gry. Dziecko swą rolę traktuje niezwykle serio: chłopiec nie „gra” rycerza, ale naprawdę nim „jest” na miarę swojej wyobraźni. Jest to bardzo istotne, ponieważ rozwijanie wyobraźni u dzieci to ważny element edukacji, chociaż w szkołach publicznych bywa ona często pomijana i włożona w bardzo ograniczone konteksty (np. lekcje plastyki). 

Trzecim, obok ekspresji i wyobraźni, elementem związanym z dramą jest zabawa. Zwykle wiąże się ona z pozytywnymi aspektami, sięgając szerzej do sfery aktywności i emocji. Zabawa pełni wiele różnych funkcji. Między innymi ułatwia dziecku wchodzenie w życie społeczne, poznawanie rzeczywistości i dostosowanie jej do własnych potrzeb. Dzieci są w stanie same wymyślać zabawy, w których najczęściej naśladują dorosłych. Przywołują w nich różne obserwacje dotyczące ich życia, autentyczne sytuacje lub też obrazy obejrzane na filmach i bajkach. Dzięki nim mają materiał do przetwarzania w konkretnym działaniu. Dziecko w ten sposób zdobywa właśnie doświadczenia, które stanowią podstawę dalszego rozwoju. Warto zauważyć, że świat dorosłych dla dzieci wydaje się być fascynujący, a odgrywanie ról osób, którymi jest ono zainteresowane, stanowi wręcz wewnętrzny imperatyw. Drama
jest zatem naturalną konsekwencją procesu poznawania świata przez człowieka.

Drama bez względu na to, czy jest traktowana jako pomocnicza metoda w nauczaniu, czy też jako autonomiczna metoda ukierunkowana na rozwój osobowości jednostki jest procesem, który szeroko angażuje umysł i emocje. Uczestnicy dramy myślą i czują jednocześnie, a wiedza, która w ten sposób jest nabywana, ma charakter twórczy. Jednak proces ten nie jest nastawiony na samo zdobywanie umiejętności i wiedzy. Uczeń, który zostaje postawiony w trudnych sytuacjach, musi sam podjąć decyzję, w jaki sposób chce rozwiązać problem i uporać się z nim emocjonalnie. Jest to doskonały trening dojrzałości, wchodzenie w rolę umożliwia przyjrzenie się problemom z perspektywy innych osób, co ułatwia obserwację własnego zachowania (poszukiwanie ich źródeł, korzystanie z pomocy innych, obserwowanie zarówno dobrych, jak i negatywnych wzorców zachowań). Niewątpliwie atutem dramy jest to, że popełnione w niej błędy nie przynoszą nieodwracalnych skutków, stanowiąc doskonałą naukę dla rzeczywistych kontekstów codzienności, ponieważ drama polega na stwarzaniu sytuacji, zarysowaniu problemów i próbie rozwiązywania ich przez aktywne wchodzenie w role. Podstawowym wrogiem jest autentyczne „bycie w sytuacji” i zaangażowanie. Drama jest przede wszystkim formą pracy, czego powinni być świadomi zarówno nauczyciele, jak i uczniowie. Wymaga ona poważnego podejścia, gdyż tylko wtedy może przynieść korzystne efekty.

Charakterystyka wybranych technik dramy

Drama posługuje się wieloma technikami, które są podzielone na grupy i określają rodzaj aktywności, w jaką wchodzi uczeń. Zazwyczaj prowadzący musi wiedzieć, którą technikę wykorzystać w danych okolicznościach i warunkach. Techniki te można umieścić w czterech centralnych kategoriach, przy czym każda z tych kategorii ma swój specyficzny charakter i stawia przed sobą pewne określone cele. Można więc wyróżnić następujące techniki dramy:

• techniki kontekstu – pomagają one w tworzeniu postaci i sytuacji (używając tych technik, tworzymy otoczenie),
• techniki narracji – rozwijają fabułę (skupiają się na działaniach postaci, wydarzeniach itp.),
• techniki symboliczne – zwracają uwagę na drobne symbole (także na symbolikę konkretnych wydarzeń, przedmiotów, osób),
• techniki relaksacyjne – pozwalają analizować myśli postaci, dodawać komentarze psychologiczne do zachowań, ocenę motywów jej działania.

W praktyce zastosowanie technik dramowych zawsze poprzedza pewien rodzaj rozgrzewki, jaką stanowią lekkie i przyjemne gry, zabawy. Celem tych rozgrzewek jest nie tylko naturalne wprowadzenie do tematyki dramy, ale także zbudowanie przyjaznej atmosfery wśród uczestników i oswojenie się z prowadzącym lub kilkoma prowadzącymi. Warto omówić więc kilka najczęściej wykorzystywanych technik dramowych.

Jedną z najbardziej powszechnych i podstawowych technik jest improwizacja polegająca na wchodzeniu w role i tworzeniu fikcyjnej scenki w sposób spontaniczny bez wcześniejszego przygotowania. Technika ta wymaga krótkiego wprowadzenia najczęściej przy pomocy podania na kartce opisu jakiejś specyficznej, wymyślonej sytuacji. Dodatkowo prowadzący może podać grupie kilka zagadnień związanych z tematyką zajęć. Zwykle w praktycznym zastosowaniu improwizacji uczestnicy bardzo chętnie „odgrywają” problemy fikcyjnych ludzi, chociaż może zdarzyć się tak, że problemy te mogą dotyczyć także realnego życia samych uczestników. Niemniej jednak technika ta jest dobrym narzędziem diagnostycznym, chociaż może mieć dodatkowo inne zastosowania, na przykład w kontekście tzw. śmiesznej improwizacji lub podczas przygotowywania przedstawienia dramowego.

Inną popularną techniką jest stop-klatka polegająca na ćwiczeniach, w których ludzie na sygnał prowadzącego pokazują jednym ruchem ciała (na zasadzie skojarzeń) emocje, osoby, zjawiska i sytuacje, na przykład: „radość”, „przyjaciel”, „konflikt”, „poniedziałek-rano”. Stop-klatka wykorzystywana w ten sposób może służyć wprowadzeniu grupy do pracy z ciałem i improwizacji, do tematu zajęć lub tworzenia spektaklu. Technika ta okazuje się zwykle dosyć pomocna w rozpoczęciu improwizacji, pomaga też wejść w rolę. Jej przydatność ceni się szczególnie w tych momentach, kiedy w odgrywanych sytuacjach pojawia się przemoc i stają się one pełne napięcia, wobec czego na ustalony sygnał, np. klaśnięcie, osoby zastygają w bezruchu.

Kolejną techniką są karty ról, ułatwiające wejście w rolę. Karty tego rodzaju zawierają pewne fikcyjne informacje, takie jak imię i nazwisko, wiek, zajęcie, relacje, które łączą postać z innymi postaciami, istotnymi w danej historii. Karty ról pisane są w pierwszej osobie liczby pojedynczej, co ma na celu ułatwienie wejścia w określoną rolę. Opis zawarty na karcie kończy się na sytuacji, w jakiej znajduje się postać i w jakim momencie dojdzie do spotkania z drugą osobą. Nigdy nie możemy przewidzieć, jak potoczy się rozegrana rozmowa, bowiem pozostaje to w gestii wchodzących
w rolę osób.

W technice stymulatorów wykorzystujemy zaś przedmioty, za pomocą których uczestnicy układają pewną historię. Mogą nimi być na przykład damska torebka, notes, telefon komórkowy, gazeta, ołówek, chusteczki, portfel itp. Muszą one tworzyć pewien sensowny ciąg. W technice tej jakkolwiek historie są niejednokrotnie wymyślone, a przygotowanie się do tego jest bardzo pracochłonne, to jednak efekty, jakie dają nam stymulatory są niekiedy bardzo zaskakujące. Przy fikcyjnych historiach pracę zaczyna się zazwyczaj od słów: ta historia nie jest prawdziwa, ale mogła się wydarzyć, chociaż uczestnicy często zapominają o jej fikcyjności, poważnie i w pełni się w nią angażują. Technikę tę możemy wykorzystać również jako specyficzne wprowadzenie do przedstawienia.

Jeszcze inną ciekawą techniką dramową jest pomnik grupowy, dzięki któremu poprzez ustawienie ciał w wybranej pozycji wyrażamy emocje lub abstrakcyjne pojęcia właśnie przy pomocy ciała. Technika ta odwołuje się do zabawy, twórczości oraz pozwala na rozluźnienie. I tak na przykład możemy z własnych ciał utworzyć mikser do ciasta bądź dzikie zwierzę, pozostali uczestnicy mają za zadanie z kolei odgadnąć co wyobraża stworzony pomnik. W podobny sposób wykorzystuje się także fotografię grupową, obrazującą określone sytuacje, np. napad na bank. Podczas wykorzystywania obu tych technik możemy nadawać tytuły, przyglądać się sytuacji, a nawet zadawać pytania poprzez dotknięcie ramienia danej osoby z pomnika czy fotografii. Dzięki temu możemy zdobyć wiele ciekawych informacji, obserwując jednocześnie mowę ciała.

Kolejne, warte uwagi techniki, to gorące krzesło i ring bokserski. Pierwsza z nich polega na zadawaniu pytań osobie, która jest w roli i siedzi na krześle przed wszystkimi uczestnikami. Jej odpowiedzi muszą cały czas wypływać z kontekstów odgrywanej przez nią roli. Z kolei adresatami ringu bokserskiego była początkowo młodzież z problemami behawioralnymi, jednak ogólnie technika ta pozwala na uczeniu się nowych zachowań w relacjach interpersonalnych, czy w trudnych sytuacjach. Tego rodzaju ring zaczyna się od zgłoszenia problemu, a następnie ustalenia celu, który ma być osiągnięty. Sama nazwa „ring bokserski” nawiązuje do walki pomiędzy osobą zgłaszającą problem a osobą, która jej tych problemów przysparza, czyli tzw. osobą „pogrywającą”. Każda ze stron, podobnie jak na ringu, ma swojego trenera, który podpowiada, co uczestnik mógłby w danym momencie zrobić. Technika ta wymaga ustalenia określonych struktur, odpowiedniego poziomu dynamiki, konkretnego czasu trwania rund wraz z przerwami oraz momentu przeznaczonego na konsultacje. Prowadzący angażuje wszystkie pozostałe osoby, aby te pomogły bokserowi wyjść z sytuacji problemowej. Dzięki temu grupa zyskuje możliwość zapoznania się z technikami mediacji oraz procesami, jakie im towarzyszą, co dodatkowo pobudza emocje.

Jedną z popularnych, chociaż wymagających technik dramowych są także wewnętrzni krytycy, których celem jest eksploracja i transformacja negatywnych myśli na swój temat, a które pojawiają się w nas samych w sytuacjach postrzeganych przez nas jako trudne. Prowadzenie ćwiczenia wymaga dość zaawansowanych umiejętności warsztatowej pracy z grupą i radzenia sobie w sytuacjach dużego emocjonalnego zaangażowania uczestników. Punktem wyjścia jest tu sytuacja, w której fikcyjna postać zareagowała odwrotnie niż powinna, czyli ze szkodą dla siebie. „Krytycy” (czyli tzw. wszechwiedzący), „etykieter” lub „porównywacz” mają z kolei za zadanie spersonalizować jedną z negatywnych cech i zwerbalizować zdanie, które dana osoba mogłaby słyszeć w swojej głowie. Sprzymierzeńcy wchodzą na scenę i zmagają się na głosy z krytykami, aż do zwycięstwa głosów pozytywnych.

Kolejną techniką stosowaną w pracy dramowej, którą chciałbym przytoczyć jest teatr forum. Jest on zasadniczo pomocny w poszukiwaniu rozwiązań problemów oraz trudnych sytuacji, jakie jednostki napotykają w swojej codzienności. Technikę tę możemy zastosować zarówno w pracy warsztatowej, jak i w pracy z widownią. Na warsztatach uczestnicy pracują nad krótkim scenariuszem, sami wybierają też problemy, z którymi będzie borykał się główny bohater. Często są one tożsame z ich życiem prywatnym. Zadaniem trenera wykorzystującego tę metodę jest stworzenie przestrzeni do pracy grupowej. Natomiast w przypadku, gdy teatr forum używany jest w kontekście pracy z publicznością, rzecz ma się nieco inaczej, gdyż wówczas widzowie oglądają kilka scen z życia bohatera, który popełnia błędy, podejmuje złe decyzje, nie radzi sobie z konfliktami i trudnymi sytuacjami, których jest współuczestnikiem. Odgrywane sceny pokazują kolejne etapy życia bohatera i jego problemy. Zakończenie spektaklu to moment kryzysu dla głównego bohatera. Osobą prowadzącą spektakl jest tzw. joker. To on zapowiada powtórne odegranie spektaklu i zaprasza widzów, aby włączyli się poprzez zatrzymanie akcji w momentach, w których główny bohater może podjąć alternatywne działanie, bardziej korzystne dla siebie i takie, które poprowadzi do rozwiązania trudnych sytuacji z jego udziałem. Wszystkie rozwiązania, jakie zaproponuje ktoś z widzów, prezentowane są na scenie przez osoby, które je zgłosiły. W taki to właśnie sposób widzowie stają się widzo-aktorami.

Zakończenie

Drama jest jedną z twórczych i w dalszym ciągu w naszym kraju nowatorskich metod, która z powodzeniem może znajdować zastosowanie w kontekstach edukacyjnych i wychowawczych. Stanowi ona pomysł, iż uczenie następuje poprzez kreatywne wchodzenie w rolę. Metoda dramy angażuje całą naszą osobowość, rozwija wyobraźnię, poszerza horyzonty patrzenia na świat z perspektywy różnych ról. Warto podkreślić, iż drama jest odpowiednią formą pracy dla wszystkich grup wiekowych, stymuluje zmiany zachodzące w psychice i intelekcie, dlatego warto po nią sięgać w pracy edukacyjno-terapeutycznej.

_______

Janusz Rusaczyk – pedagog kulturoznawca, oligofrenopedagog, terapeuta z zakresu autyzmu, nauczyciel. Autor tekstów z zakresu pedagogiki, psychologii i szeroko pojętych nauk społecznych, Narew.

BIBLIOGRAFIA:

• Dziedzic A. (1998). Drama w kształceniu i wychowaniu młodzieży, Warszawa.
• Królica M. (2006). Drama i happening w edukacji przedszkolnej, Kraków.
• Lewandowska-Kidoń T. (2001). Drama w kształceniu pedagogicznym, Lublin.
• Guz S. (2000). Przygotowanie dzieci do udziału w życiu społecznym (w:) J.A. Malinowski (red.) Wychowanie na co dzień, nr 6, Toruń.
• Mead G.H. (2005). (w:) L. Kolankiewicz (red.), Antropologia widowisk, Warszawa.
• Pankowska K. (1990). Drama – zabawa i myślenie, Warszawa.
• Pankowska K. (1995). Edukacja przez dramę, Warszawa.Witerska K. (2011). Drama. Techniki, strategie, scenariusze, Warszawa.

Inne z kategorii

Wstyd u mężczyzn doświadczających przemocy – konsekwencja stereotypu męskości

11.04.2023

...

czytaj dalej

Pomagam ludziom w zmianie

20.09.2023

Rozmowa z Jerzym Mellibrudą - psychologiem, psychoterapeutą, superwizorem, dyrektorem Instytutu Psychologii...

czytaj dalej