Wyobrażenia w praktyce klinicznej

 Rozumienie wyobrażeń oraz ich powiązania z emocjami

Artykuł ten ma na celu wprowadzenie Czytelnika w tematykę wyobrażeń. Skupimy się na zdefiniowaniu tego rodzaju aktywności umysłowej, by następnie przejść do charakterystyki wyobrażeń w wybranych zaburzeniach psychicznych oraz relacji między wyobrażeniami a emocjami.

Naszą podróż zaczniemy nietypowo, od krótkiego ćwiczenia. Zachęcam do przeczytania, a następnie wykonania zamieszczonej poniżej instrukcji zanim przejdziemy do dalszej części tekstu: Zarezerwuj kilka minut na to ćwiczenie. Jeśli to możliwe, wykonaj je siedząc wygodnie bądź leżąc w cichym, spokojnym miejscu. Zamknij oczy i przywołaj obraz cytryny. Daj sobie czas i spróbuj uczynić jej obraz tak wyraźnym, jak tylko potrafisz. Następnie spróbuj przekroić ją na pół. Zobacz, jak wygląda w środku, jak reaguje na nacisk, jaką strukturę i barwę ma jej miąższ. Spróbuj poczuć jej zapach – świeżej, soczystej cytryny. Następnie wyobraź sobie, jak liżesz przekrojony owoc. Jesteś w stanie poczuć jego smak? Wiele osób reaguje na to wyobrażenie zwiększonym wydzielaniem śliny. Cytryna pojawia się jedynie w naszej wyobraźni, ale mimo to wywołuje fizjologiczną odpowiedź ze strony organizmu. To prosty i lekki przykład, ale jeśli pomyślimy o wyobrażeniach dotyczących realnie doświadczonego bądź przewidywanego cierpienia, zaczynamy czuć ciężar gatunkowy tego zagadnienia. Artykuł ten ma na celu wprowadzenie Czytelnika w tematykę wyobrażeń. Skupimy się na zdefiniowaniu tego rodzaju aktywności umysłowej, by następnie przejść do charakterystyki wyobrażeń w wybranych zaburzeniach psychicznych oraz relacji między wyobrażeniami a emocjami.

Czym są wyobrażenia?

Większość z nas rozumie wyobrażenia jako rodzaj umysłowych obrazów, scen, które widzimy, gdy zamkniemy oczy. Horowitz (1970) definiuje je szerzej – jako treści umysłowe posiadające właściwości zmysłowe. Podobnie definiuje je Thomas (2014), mówiąc o quasi-zmysłowym doświadczeniu, pojawiającym się w umyśle bez zewnętrznego bodź[1]ca, który by je wywołał. Przekładając to na łatwiejszy do zrozumienia język – o wyobrażeniach możemy mówić wtedy, kiedy w naszym umyśle pojawiają się obrazy, dźwięki, zapachy nieobecne w danym momencie w naszym otoczeniu bądź też kiedy mamy inne wrażenia fizyczne (np. smaku, dotyku, ucisku, ciepła czy zimna) przy braku zewnętrznego źródła. Jeśli więc widząc w telewizji relację z dworca kolejowego zaczynamy czuć charakterystyczny zapach pociągów, smaru i towarzyszących mu innych nut – mamy do czynienia z wyobrażeniem. Jeśli wróciwszy w ciepły dzień z lasu myślimy o kleszczach i zaczynamy czuć chodzące po nas pasożyty, po czym sprawdzamy i nie jesteśmy w stanie ich znaleźć – najprawdopodobniej również mamy do czynienia z wyobrażeniami. Gdy „chodzi nam po głowie” jakaś piosenka (słyszymy ją wewnątrz naszego umysłu) – to także są wyobrażenia. Patrząc w ten sposób, łatwo możemy zauważyć, że wyobrażenia są bardzo powszechną aktywnością ludzkiego umysłu

Wyobrażenia w wybranych zaburzeniach psychicznych

W praktycznie każdym zaburzeniu psychicznym można zidentyfikować charakterystyczną dla niego treść wyobrażeń. Najwyraźniej widać to w przypadku PTSD1, którego częstym elementem są powtarzające się intruzywne wspomnienia elementów traumatycznego zdarzenia – obrazów, dźwięków, zapachów, doznań z ciała – które w skrajnym nasileniu przybierają postać flashbacków. W przypadku lęku społecznego wyobrażenia dotyczą sytuacji społecznych, w których osoby doświadczające problemów widzą własną kompromitację (np. obraz siebie spoconego i jąkającego się podczas wystąpienia na forum). W depresji mogą to być żywe wspomnienia własnych porażek czy doświadczanej krytyki (np. zawiedzionej miny bliskiej osoby), w napadach paniki obrazy związane z utratą kontroli czy katastrofą medyczną (np. wyobrażenie własnego ataku serca), w fobiach prostych obrazy czy dźwięki charakterystyczne dla obiektów fobii (np. wyraziste obrazy pająków, wyobrażenie syczącego węża). Osoby z osobowością unikającą mogą wyobrażać sobie własną nieporadność czy nieatrakcyjność w różnych kontekstach społecznych czy też w obliczu różnych wyzwań. Osoby z osobowością zależną mogą tworzyć wyobrażenia, w których pozostawione bez wsparcia i pokierowania, czują się bezradne i zagubione itp. Wyobrażenia w zaburzeniach nie muszą nieść ze sobą wyłącznie negatywnych treści (choć takie zdecydowanie dominują). Osoby z osobowością narcystyczną mogą wyobrażać sobie sceny własnego triumfu czy otrzymywanego uznania, osoby z osobowością dyssocjalną mieć wyobrażenia na temat korzyści czy przyjemności pojawiających się w następstwie zignorowania norm społecznych. Uzależnieniom od substancji często towarzyszą wyobrażenia przyjemnego stanu po zażyciu substancji, uzależnieniom behawioralnym obrazy siebie w trakcie oddawania się związanym z uzależnieniem zachowaniom oraz płynącej z tego przyjemności. Treść wyobrażeń w zaburzeniach psychicznych wydaje się łączyć zarówno z emocjami charakterystycznymi dla danego zaburzenia, jak i z podejmowanymi przez dane osoby działaniami (jak unikanie pewnych sytuacji czy dążenie do doświadczenia określonych przeżyć).

Powiązania między wyobrażeniami a emocjami

 Interesujące wnioski na temat powiązań między wyobrażeniami a emocjami płyną z badań Emily Holmes. W jednym z przeprowadzonych przez nią eksperymentów sprawdzano relacje między wyobrażeniami a zmianami poziomu lęku (Holmes i Mathews, 2005). Uczestnikom przedstawiano krótkie scenariusze o neutralnym początku, które następnie zmierzały ku negatywnemu zakończeniu (np. słyszysz za sobą odgłos kroków i zdajesz sobie sprawę, że możesz stać się ofiarą ataku). Jedną grupę badanych poproszono, aby słuchając scenariusza, wyobrazili sobie opisaną sytuację, podczas gdy druga była proszona o skupienie się na sensie słów opisujących dane zdarzenie. Badani z grupy, która wyobrażała sobie dany scenariusz zgłaszali wyraźnie wyższy poziom lęku, niż badani z grupy skupiającej się na słowach. W innym badaniu analogicznie sprawdzano wpływ wyobrażeń oraz skupiania się na znaczeniu słów w przypadku scenariuszy z pozytywnym zakończeniem (Holmes i wsp., 2006). Przykładowy scenariusz brzmiał: są twoje urodziny i widzisz, jak zbliża się do ciebie twój partner, niosąc wspaniały prezent. I znów zaobserwowano zmiany w zakresie nasilenia przeżywanych przyjemnych emocji: w grupie wyobrażającej sobie dany scenariusz poziom przyjemnych emocji istotnie wzrastał w porównaniu ze stanem początkowym, podczas gdy w grupie skupiającej się na znaczeniu słów spadał! Wyniki przytaczanych powyżej oraz innych badań (zob. przegląd w Holmes i Mathews, 2010) pozwalają wysnuć ważny z punktu widzenia pracy klinicznej wniosek: wyobrażanie sobie scenariuszy wiąże się z silniejszą reakcją emocjonalną niż rozmowa na dany temat. Prawidłowość ta dotyczy zarówno przyjemnych, jak i przykrych emocji. W jaki sposób się to dzieje? Wnioski płynące z badań z zastosowaniem neuroobrazowania pokazują, że wyobrażenia są przetwarzane przez nasz mózg za pośrednictwem tych samych elementów funkcjonalnych, co realne bodźce z poziomu percepcji (zob. Kosslyn i wsp., 2001). Mówiąc prostszym językiem – dla naszego mózgu wyobrażenia mogą być tak samo realne, jak prawdziwe wydarzenia w fizycznym świecie. Wystarczy wspomnieć ćwiczenie z początku niniejszego artykułu.

Jak tę wiedzę wykorzystać w praktyce?

 Powtórzmy jeszcze raz główne punkty niniejszego artykułu:

• wyobrażenia są powszechną i częstą aktywnością naszego umysłu,
• wyobrażenia wiążą się z silniejszą reakcją emocjonalną, niż te same treści przetwarzane werbalnie,
• mózg przetwarza wyobrażenia przy pomocy tych samych struktur, co bodźce z poziomu percepcji. Mając to w pamięci możemy wysnuć kilka praktycznych wniosków:

1. Zbierając wywiad i budując rozumienie problemów naszego klienta warto dopytać o ten rodzaj aktywności umysłowej. Proste pytania, które można zadać, to: Czy czasem przychodzą ci do głowy jakieś obrazy/sceny związane z omawianymi przez nas trudnościami?, Czy zdarza ci się fantazjować albo marzyć?, Kiedy dana sytuacja ma miejsce, co dzieje się w twojej głowie? Jakie myśli się wtedy pojawiają? A może pojawia się coś jeszcze? Obrazy? Dźwięki? Wspomnienia smaków czy zapachów?.
2. W przypadku pracy z traumatycznymi wspomnieniami (jak w PTSD) skupienie się na rozróżnieniu między tym, co jest realne a co wyobrażone, może przynieść znaczące zmniejszenie siły przykrych emocji. W tym celu możemy zidentyfikować charakterystyczne elementy traumatycznych wspomnień, które nie występują w bieżących sytuacjach (np. wtedy byłem mały, a teraz jestem dorosły) bądź wprowadzić dodatkowe elementy, które pozwolą naszym klientom dokonać takiego rozróżnienia (np. wprowadzić „talizman” – kamyk, maskotkę – przy pomocy której klient może „wybić” się z wyobrażenia i zyskać świadomość, że to tylko wytwór jego umysłu).
3. Oprócz pracy z negatywnymi treściami możemy też wspólnie z klientem budować wyobrażenia prowadzące do pożądanych, przyjemnych emocji. Może[1]my w tym celu wspierać tworzenie wyobrażeń, w których nasz klient pokonuje trudności i osiąga pożądany przez siebie efekt, możemy wyobrażać sobie świętowanie po zakończeniu jakiegoś trudnego etapu w życiu itp.
4. W wyobrażeniach możemy również zmieniać treść traumatycznych wspomnień, tworząc alternatywne scenariusze z pozytywnym zakończeniem (jest to tak zwana reskrypcja wyobrażeniowa). To tylko kilka przykładów na zastosowanie wyobrażeń w praktyce klinicznej. Bieżący artykuł jest pierwszym z serii tekstów na ten temat. W kolejnych artykułach szerzej przyjrzymy się konkretnym obszarom:

• Tworzeniu wyobrażeń wspierających stan relaksu i zwiększających poczucie bezpieczeństwa w trudnych sytuacjach (bezpieczne miejsce i inne tego typu techniki).
• Budowaniu tzw. emocjonalnych mostów do przeszłości – wyobrażeń pozwalających na poznanie i zrozumienie źródeł powtarzających się trudności w bieżącym życiu.
• Procedurom reskrypcji wyobrażeniowej pozwalającej na transformację traumatycznych wspomnień w wyobrażenia prowadzące do złagodzenia przykrych emocji.
• Scenariuszom pozwalającym na zwiększanie umiejętności dbania o siebie i rozumienia własnych potrzeb.

1)Obszerny przegląd bibliografii na temat treści wyobrażeń w PTSD i innych zaburzeń można znaleźć w Bennett-Levy, Holmes i Hackman, 2011.

BIBLIOGRAFIA: Bennett-Levy, J., Holmes, E.A., Hackman, A. (2011). Oxford Guide to Imagery in Cognitive Therapy. Oxford: Oxford Univer[1]sity Press. Holmes, E. A., Mathews, A. (2005). Mental Imagery and Emotion: A Special Relationship? Emotion, 5(4), 489–497. Holmes, E.A., Mathews, Andrew. (2010). Mental imagery in emotion and emotional disorders. Clinical Psychology Review, 30, 349-362. Holmes, E. A., Mathews, A., Dalgleish, T., Mackintosh, B. (2006). Positive interpretation training: Effects of mental imagery versus ver[1]bal training on positive mood. Behavior Therapy, 37(3), 237–247.

Horowitz, M.J. (1970). Image Formation and Cognition. New York: Appleton-Century-Crofts. Kosslyn, S., Ganis, G., Thompson, W. (2001). Neural founda[1]tions of imagery. Nature Reviews Neuroscience 2, 635–642. Thomas, N. J. (2014). Mental Imagery. Pobrane z: https://plato. stanford.edu/entries/mental-imagery/ (dostęp: 11.09.2020)

----------------------

Przemysław Mućko – psycholog, pracuje w Centrum Terapii Schematu InTeGral, Warszawa.

Inne z kategorii

Od niealimentacji do przemocy ekonomicznej i z powrotem

14.12.2023

Paweł Ostaszewski Czy uchylanie się od płacenia zasądzonych alimentów można uznać za przemoc...

czytaj dalej

Emocjonalne mosty do przeszłości- wywiad z Przemkiem Mućko

24.03.2023

Jak tworzymy emocjonalne mosty do przeszłości?

Czy nam służą, czy raczej wprowadzają zamieszanie?...

czytaj dalej