Prawo a przemoc domowa w 2023 roku (6/155/2024)

Artykuły „Niebieskiej Linii"

08.01.2025

Michał Lewoc

Jak działał wymiar sprawiedliwości w obszarze penalizacji przemocy domowej w 2023 roku, czy dostępne środki w zakresie prawa były skutecznie wykorzystywane, czy są widoczne zmiany w świadomości prokuratorów i sędziów w ocenie przestępstw związanych z przemocą domową, czy mechanizmy wprowadzone nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej odniosły pożądany skutek? Odpowiedzi na te pytania znajdą Państwo w poniższym materiale.

W artykule przedstawiam dane statystyczne obrazujące orzecznictwo sądów powszechnych oraz aktywność Policji i Prokuratury w obszarze zwalczania zjawiska przemocy domowej w 2023 roku. Wobec zmian legislacyjnych związanych m.in. ze zmianą nazwy i nowej definicji przemocy domowej, postaram się w tekście używać już nowej nomenklatury, pamiętając jednak, że przez część 2023 roku funkcjonowała jeszcze dotychczasowa.

W celu ułatwienia odczytu przedstawianych danych statystycznych za poszczególne lata, dane te zostaną zaprezentowane w układzie tabel i wykresów, aby łatwiejsze było ich porównywanie oraz dokonywanie analiz. Ze względu na mnogość danych, a tym samym ich czytelność, wykresy i tabele ograniczone zostaną do ostatnich sześciu lat. W razie zainteresowania poprzednimi okresami, zachęcam do sięgnięcia do poprzednich numerów „Niebieskiej Linii”, gdzie dane te były publikowane¹.

Dane sądowe będą dotyczyć przestępstwa znęcania się, tj. czynu z art. 207 § 1 k.k.², które jest najbardziej jaskrawym przykładem przemocy domowej, jednakże nie reprezentuje całości tego zjawiska. Przemoc domowa wykracza bowiem swoim zakresem poza znamiona przestępstwa znęcania³. Istotną zmianą jest wprowadzenie w sądowych formularzach statystycznych za 2023 rok kwalifikowanego przestępstwa znęcania z art. 207 § 1a k.k. Przepis ten został wprowadzony jeszcze w 2017 roku, jednakże pomimo usilnych starań i zwracania uwagi, zabrakło w ówczesnym Ministerstwie Sprawiedliwości zainteresowania zmianą formularzy. Zgodnie z tym przepisem, kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Prokuratorskie oraz sądowe formularze statystyczne uwzględniają dane dotyczące przestępstw, które mogą zostać zakwalifikowane jako przemoc domowa, według art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej⁴, są to m.in.:

art. 148 § 1–4 k.k. – zabójstwo,
art. 156 § 1–3 k.k. – spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka,
art. 157 § 1 k.k. – spowodowanie średniego i lekkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka,
art. 189 k.k. – pozbawienie wolności,
art. 190 k.k. – groźba bezprawna,
art. 191 k.k. – przemoc lub groźba bezprawna w celu zmuszenia do określonego zachowania,
art. 191a k.k. – utrwalanie i rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby,
art. 197 § 1-3 k.k. – zgwałcenie,
art. 198 k.k. – współżycie płciowe z osobą w stanie ograniczonej poczytalności,
art. 199 k.k. – wymuszenie współżycia płciowego na osobie podległej, w krytycznym położeniu,
art. 200 § 1 i 2 k.k. – pedofilia – uprawianie, prezentowanie treści,
art. 201 k.k. – kazirodztwo,
art. 202 § 1 - 4b k.k . – prezentowanie treści pornograficznych,
art. 203 k.k. – doprowadzenie przemocą innej osoby do uprawiania prostytucji,
art. 208 k.k. – rozpijanie małoletnich,
art. 267 § 1 k.k. – naruszanie tajemnicy korespondencji,
art. 278 § 1 k.k. – kradzież mienia,
art. 279 § 1 k.k. – kradzież z włamaniem,
art. 280 § 1 k.k. – rozbój,
art. 282 k.k. – wymuszenie rozbójnicze
art. 284 § 1 k.k. – przywłaszczenie rzeczy ruchomej,
art. 286 § 1 k.k. – oszustwo,
art. 288 § 1 k.k. – zniszczenie mienia.

Prokuratura i organy ścigania a przemoc domowa w 2023 roku

Od 2021 roku, po zakończeniu obowiązywania Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014-2020, corocznie Rada Ministrów uchwala Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na kolejne 12 miesięcy. W 2023 roku obowiązywał na mocy uchwały nr 248 Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 roku w sprawie ustanowienia Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na rok 2023 (M.P. z 2022 r. poz. 1259). Program ten, jak i poprzednie, nakazywał organom centralnym gromadzenie danych statystycznych w tym obszarze.

Na marginesie, 9 listopada 2023 roku uchwałą nr 205 Rady Ministrów w sprawie ustanowienia Rządowego Programu Przeciwdziałania Przemocy Domowej na lata 2024-2030 (M.P. z 2023 r. poz. 1232) wprowadzono po raz kolejny wieloletni program rządowy, co należy ocenić niezwykle pozytywnie. W tym roku jest on realizowany, zaś w przyszłym poznamy dane statystyczne. Jednak w związku ze zmiana- mi legislacyjnymi (kompetencyjnymi) i przejęciem problematyki przemocy domowej z Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej przez Ministerstwo ds. Równości, do chwili opracowania niniejszego artykułu nie było choćby projektu sprawozdania z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie za 2023 rok dostępnego na stronie internetowej Ministerstwa bądź Sejmu/Senatu. Z tego powodu, odmiennie niż w latach poprzednich, korzystałem z osobiście pozyskanych danych z KGP i Prokuratury Krajowej w trybie dostępu do informacji publicznej.

W 2023 roku, zgodnie z danymi Biura Prawnego Komendy Głównej Policji⁵, liczba zatrzymanych przez Policję sprawców przemocy domowej wzrosła wobec poprzedniego roku i wyniosła 18 081 (zob. wykres 1). Co ciekawe, rok 2021 w wielu wykresach uzyskuje pik statystyczny. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przypuszczać, że to efekt epidemii koronawirusa SARS-CoV-2, tj. pozostawania osób uwikłanych w przemoc domową przez dłuższy czas ze sobą w jednym miejscu zamieszkania.

W 2023 roku liczba wszczętych postępowań w sprawach związanych z przemocą domową wyniosła 33 199 (2019 r. – 30 456, 2020 r. – 28 912, 2021 r. – 28 835, 2022 r. – 27 004)⁶ co pokazuje wykres 2.

Według danych uzyskanych z Prokuratury Krajowej⁷, liczba podejrzanych, wobec których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a § 1 k.p.k.⁸), nieznacznie spadła i w 2023 roku wyniosła 5 056 (ponownie można zaobserwować pik statystyczny w 2021 roku).

Wykres 3 obrazuje stały trend wzrostowy z tendencją wypłaszczenia, przy jednoczesnym utrzymywaniu się w poprzednich 5 latach spadkowego trendu zarówno wszczętych postępowań przygotowawczych za przestępstwa z użyciem przemocy wobec osób najbliższych (por. wykres 2), jak i liczby spraw zakończonych skierowaniem do sądu aktu oskarżenia (por. wykres 6). W ostatnim roku można już jednak zaobserwować odbicie z trendu spadkowego (w obu wspomnianych kategoriach), ale warto śledzić ten trend w kolejnych latach.

Należy także wskazać, że prokuratury, już po złożeniu aktu oskarżenia, mogły wnioskować do sądu o zastosowa- nie tego rodzaju środków. W 2023 roku złożono jednakże 981 wniosków o zastosowanie nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, co stanowi spadek z tendencją lat poprzednich (2019 r. – 1400, 2020 r. – 1 445, 2021 r. – 1414, 2022 r. – 978), zaś ogółem sądy zastosowały 3 255 (2019 r. – 2 695, 2020 r. – 2 673, 2021 r. – 3 806, 2022 r. – 3 185) tego typu środków (na wniosek prokuratora bądź z urzędu), co z kolei stanowi utrzymanie tendencji wzrostowych z lat ubiegłych (tu także można zaobserwować pik statystyczny w 2021 roku, wykres 4).

Z danych Prokuratury Krajowej wynika ponadto, że w roku 2023:

liczba podejrzanych o przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, wobec których zastosowano dozór Policji pod warunkiem opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275 § 3 k.p.k.) wyniosła 1 238 (2019 r. – 1 100, 2020 r. – 1 040, 2021 r. – 1 056, 2022 r. – 1 099),
liczba podejrzanych o wymienione wyżej przestępstwa, wobec których zastosowano dozór Policji z jednoczesnym zobowiązaniem do powstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym (art. 275 § 2 k.p.k.) wyniosła 7 635 (2019 r. – 5 587, 2020 r. – 6 170, 2021 r. – 7 809, 2022 r. – 6 971), pik statystyczny w 2021 roku (patrz wykres 5).
liczba podejrzanych o wymienione wyżej przestępstwa, wobec których prokurator skierował wniosek do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania – 2 853 (2019 r. – 3 043, 2020 r. – 3 440, 2021 r. – 3 216, 2022 r. – 2 784),
liczba oskarżonych o przestępstwa popełnione wobec członka rodziny z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej – 13 749 (2019 r. – 15 424, 2020 r. – 14 492, 2021 r. – 16 958, 2022 r. – 15 397)⁹, pik statystyczny w 2021 roku.

W stosunku do sprawców przestępstw zakwalifikowanych jako przemoc domową, w 2023 roku tymczasowe aresztowanie na etapie postępowania przed sądem, przed wydaniem wyroku, sądy rejonowe i okręgowe zastosowały w 1 305 przypadkach (2019 r. – 1 291, 2020 r. – 1 342, 2021 r. – 1 444, 2022 r. – 1 403), w tym wobec 843 (2019 r. – 936, 2020 r. – 1 097, 2021 r. – 1 311, 2022 r. – 1 011) oskarżonych za przestępstwo znęcania się z art. 207 § 1 k.k., co stanowi znaczący spadek¹⁰.

Dozór Policji w miejsce niezastosowanego tymczasowego aresztowania (art. 275 § 3 k.p.k.) sądy zastosowały w 593 przypadkach (2019 r. – 420, 2020 r. – 441, 2021 r. – 546, 2022 r. – 674).

W 2023 roku liczba zakończonych postępowań przygotowawczych w sprawach związanych z przemocą domową przez sporządzenie aktu oskarżenia wyniosła 13 277 (2019 r. – 16 794, 2020 r. – 14 492, 2021 r. – 14 050, 2022 r. – 13 176)¹¹. Trend obrazuje wykres 6.

Przechodząc do analizy dotyczącej orzecznictwa sądów powszechnych, chciałbym przedstawić dane w zakresie liczby i płci osób skazanych oraz osób pokrzywdzonych poszczególnymi rodzajami przestępstw, kwalifikujących się jako przemoc domową wg art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej¹².

Ze zgromadzonych danych wynika, że kobiety, jako sprawcy czynów kwalifikujących się jako przemoc domowa wg art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej, stanowią jedynie niewielki odsetek (6,5%). Mężczyźni zaś ponad 93% osób skazanych za stosowanie przemocy domowej.

W przypadku ww. przestępstw, pokrzywdzonymi najczęściej były kobiety (ponad 62%), a w dalszej kolejności dzieci (21%). Wśród małoletnich pokrzywdzonych liczba dziewczynek i chłopców była niemal taka sama, z niewielką przewagą liczby chłopców (50,6%). Łącznie odnotowano 19 909 osób pokrzywdzonych.

W 2023 roku w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie osądzono z art. 207 § 1 k.k. ogółem 11 582 osób (2019 r. – 13 637, 2020 r. – 12 433, 2021 r. – 14 877, 2022 r. – 13 419)¹³.

Z tego:

9 288 (2022 r. – 10 960) – skazano,
348 (2022 r. – 349) – uniewinniono,
1 262 (2022 r. – 1 380) – warunkowo umorzono postępowanie,
681 (2022 r. – 723) – umorzono postępowanie,
999 (2022 r. – 1 184) – tymczasowo aresztowano.

Pomimo drobnych zmian w liczbach bezwzględnych, stosunek procentowy rodzajów orzeczeń pozostał bez zmian w porównaniu z latami 2016-2022 (wykres 7).

W 2023 roku w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie skazano z art. 207 § 1 k.k. ogółem: 9 288 osób¹⁴ (2022 r. – 10 960).

Z tego wymierzono:

170 (2022 r. – 211) – kar mieszanych,
493 (2022 r. – 506) – kar grzywny (samoistnych),
1 826 (2022 r. – 2 055) – kar ograniczenia wolności,
6 795 (2022 r. – 8 187) – kar pozbawienia wolności,

w tym:

2 457 (2022 r. – 3 034) – bezwzględnych (36,2%) (2022 r. – 37%),
4 338 (2022 r. – 5 153) – z warunkowym zawieszeniem wykonania (63,8%) (2022 r. – 63%).

Z powyższych danych wynika, że największy odsetek wszystkich kar za stosowanie przemocy domowej stanowi cały czas kara pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem na okres od 2 do 5 lat. Na uwagę zasługuje wysoki odsetek kary ograniczenia wolności już szósty rok z rzędu. Warto także zauważyć, że od czterech lat, po skokowym zwiększeniu odsetka do nieco ponad 33% w 2018 roku, utrzymuje się stały trend orzekanych bezwzględnych kar pozbawienia wolności w okolicach powyżej 36% (2019 r. – 36,9%, 2020 r. – 38,39%, 2021 r. – 36,8%, 2022 r. – 37%). Zmiany te dokonały się kosztem kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem. Jest to wynik zmian w Kodeksie karnym, które ograniczyły możliwości orzekania kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W zakresie spraw z oskarżenia z art. 207 § 1 k.k. może to być także wynikiem powolnych zmian w sposobie postrzegania tego typu przestępstwa, jako obarczonego znacznym ryzykiem recydywy, zwłaszcza w obliczu ponownego zamieszkiwania w tym samym miejscu skazanego sprawcy i osoby pokrzywdzonej.

Od 2006 roku, tj. od momentu wejścia w życie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej, liczba osób skazanych z art. 207 § 1 k.k. systematycznie spada, zachowując trend stały, pomimo fluktuacji. Koreluje to z danymi dotyczącymi liczby wszczętych postępowań przygotowawczych oraz zakończonych wniesieniem aktu oskarżenia do sądu, choć trzeba mieć też na względzie tzw. roczne przesunięcie statystyczne. Zwiększona liczba wszczętych postępowań w danym roku może nie być odzwierciedlona w liczbie osób osądzonych w tym samym okresie. Najczęściej dojdzie do przesunięcia związanego z podwyższeniem liczby osób osądzonych w roku kolejnym. Warto też odnotować pik w latach 2021-2022, będący, jak już wspomniano powyżej, pokłosiem sytuacji związanej z epidemią koronawirusa SARS-CoV-2, a następnie powrót w 2023 roku na ścieżkę trendu spadkowego. Naturalnie, dane z 2006 roku, wpisujące się w trend spadkowy, to może być przypadek, jednak korelacja tych dwóch wydarzeń jest zauważalna.

Wymierzając karę pozbawienia wolności za czyn z art. 207 § 1 k.k. sądy stosowały ją w dolnych granicach ustawowego zagrożenia. Ponad 86% wszystkich kar pozbawienia wolności stanowiło kary od 6 miesięcy do 2 lat pozbawienia wolności.

Z wykresu 10 wynika, że kary pozbawienia wolności do lat 2, czyli w dolnych granicach ustawowego zagrożenia karą, zastosowano w 99% przypadków.

W zakresie płci sprawców w 2023 roku z 9 288 osób skazanych było:

400 (4,3%) kobiet (2022 r. – 535 (4,9%),
8 888 (95,7%) mężczyzn (2022 r. – 10 425 (95,1%).

Wśród łącznie 16 492 (2022 r. – 20 693) osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1 k.k. w 2023 roku było:

11 193 (67,9%) kobiet (2022 r. – 13 437 (64,9%),
2 637 (16%) mężczyzn (2022 r. – 3 390 (16,4%),
2 662 (16,1%) małoletnich (2022 r. – 3 866 (18,7%),

w tym:

1 320 (49,6%) dziewczynek (2022 r. – 1 924 (49,8%),
1 348 (50,4%) chłopców (2022 – 1 942 (50,2%).

Podsumowując powyższe wyniki (ponownie zauważalny pik w 2021 i 2022 roku) warto podkreślić, że w zdecydowanej większości pokrzywdzonymi przemocą domową są kobiety, choć należy też odnotować zwiększającą się nieco liczbę mężczyzn. Nie determinuje to jednak płci sprawcy, tzn. nie jest tak, że jeżeli pokrzywdzonym jest mężczyzna, to sprawcą jest kobieta. Biorąc pod uwagę ww. liczbę skazanych kobiet z art. 207 § 1 k.k., oznaczałoby to, że jedna kobieta musiałaby się znęcać nad ponad 6 mężczyznami! Z moich badań wynika, że w zdecydowanej większości to mężczyźni znęcają się nad mężczyznami (np. ojcami bądź synami) – w ponad 91%, zaś skazane kobiety głównie znęcały się nad innymi kobietami, w tym matkami, córkami i teściowymi – w ok. 75%¹⁵.

Z powyższego wykresu widoczny jest stały trend spadkowy liczby osób pokrzywdzonych z omawianym już pikiem statystycznym w latach 2021 i 2022, koherentny z trendem spadkowym liczby osób osądzonych z tego artykułu.

W tym miejscu warto pokrótce omówić nowe dane staty- styczne dotyczące wspomnianego na wstępie przestępstwa z art. 207 § 1a k.k.

W związku z tym, że po raz pierwszy były gromadzone takie dane, trudno powiedzieć, czy osobne rozbicie art. 207 § 1 k.k. na typ podstawowy (art. 207 § 1 k.k.) i kwalifikowany (art. 207 § 1a k.k.) spowodowało obniżenie liczby osób skazanych z typu podstawowego w formularzach statystycznych i przejścia ich do typu kwalifikowanego, czy też dane w rubrykach dotyczących nowego przestępstwa były dotychczas (od 2017 roku) umieszczane każdego roku w rubryce: „inne przestępstwa”, gromadzące wszystkie pozostałe, niewymienione szczegółowo w formularzu.

Od razu należy zaznaczyć, że nie są to liczby znaczne, lecz stanowiące ok. 10% stanu danych z art. 207 § 1 k.k. I tak:

W 2023 roku w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie skazano z art. 207 § 1a k.k. ogółem 932 osoby.

W zakresie płci sprawców w 2023 roku, z 932 osób skazanych było:

184 (19,8%) kobiet,
748 (80,2%) mężczyzn.

Wśród łącznie 2 120 osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1a k.k. w 2023 roku było:

723 (34,1%) kobiet,
292 (13,8%) mężczyzn,
1 105 (52,1%) małoletnich, w tym:
539 (49,6%) dziewczynek.
562 (50,4%) chłopców.

Środki karne stosowane przez sądy powszechne

Z danych ze sprawozdań statystycznych¹⁶ wynika, że w 2023 roku sądy powszechne orzekły niżej wymienione środki karne, w następującej liczbie przypadków:

obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach (art. 39 pkt 2b k.k.) – 162 (2019 r. – 184, 2020 r. – 118, 2021 r. – 122, 2022 r. – 199),
zakaz kontaktowania się z określonymi osobami (art. 39 pkt 2b k.k.) – 6 707 (2019 r. – 3 426, 2020 r. – 3 890, 2021 r. – 5 405, 2022 r. – 6 399),
zakaz zbliżania się do określonych osób (art. 39 pkt 2b k.k.) – 7 903 (2019 r. – 4 365, 2020 r. – 4 755, 2021 r. – 6473, 2022 r. – 7 475),
zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 39 pkt 2b k.k.) – 23 (2019 r. – 13, 2020 r. – 26, 2021 r. – 17, 2022 r. – 23),
nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 39 pkt 2e k.k.) – 1 310 (2019 r. – 1 124, 2020 r. – 1 084, 2021 r. – 1 354, 2022 r. – 1 397).

Obowiązki probacyjne stosowane przez sądy powszechne

Tytułem obowiązków probacyjnych w 2023 roku w sądach powszechnych orzeczono¹⁷:

powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających (art. 72 § 1 pkt 5 k.k.) – 8 430 (2019 r. – 10 750, 2020 r. – 9 217, 2021 r. – 10 540, 2022 r. – 9 482),
poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu albo oddziaływaniom terapeutycznym (art. 72 § 1 pkt 6 k.k.) – 1 079 (2019 r. – 1 633, 2020 r. – 1 334, 2021 r. – 1 311, 2022 r. – 1 248),
uczestnictwo w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych (art. 72 § 1 pkt 6b k.k.) – 655 (2019 r. – 875, 2020 r. – 837, 2021 r. – 901, 2022 r. – 773),
uczestnictwo w terapii (art. 72 § 1 pkt 6a k.k.) – 332 (2019 r. – 549, 2020 r. – 254, 2021 r. – 301, 2022 r. – 345),
powstrzymanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach (art. 72 § 1 pkt 7 k.k.) – 257 (2019 r. – 383,
2020 r. – 208, 2021 r. – 219, 2022 r. – 265),
powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonymi lub innymi osobami w określony sposób (art. 72 § 1 pkt 7a k.k.) – 1 135 (2019 r. – 1 223, 2020 r. – 1 085, 2021 r. – 1 361, 2022 r. – 1 208),
powstrzymanie się od zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób (art. 72 § 1 pkt 7a k.k.) – 892 (2019 r. – 1 006, 2020 r.
– 884, 2021 r. – 1 095, 2022 r. – 963),
opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 72 § 1 pkt 7b k.k.) – 302 (2019 r. – 433, 2020 r. – 399, 2021 r. – 481, 2022 r. – 338).

Dane te przedstawiają ogólną liczbę orzeczonych w 2023 roku środków, w tym także wobec sprawców przemocy domowej.

Na szczególną uwagę spośród wyżej wymienionych środków probacyjnych zasługuje obowiązek uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych. Uwzględniając cele ww. oddziaływań i możliwość uzyskania poprzez ich zastosowanie pożądanych zmian w zachowaniu osoby stosującej przemoc, jak również dostępność programów, w jakich takie osoby mogłyby uczestniczyć zarówno w warunkach wolnościowych, jak i izolacyjnych, potrzeba stosowania przedmiotowego środka probacyjnego nie powinna budzić wątpliwości.

W 2023 roku sądy w wyrokach skazujących bądź warunkowo umarzających postępowanie karne orzekły 655 tego rodzaju obowiązków, co stanowi znaczący spadek wobec poprzedniego roku i podkreśla utrzymującą się tendencję spadkową w ciągu ostatnich sześciu lat (wykres 12).

Na uwagę zasługuje fakt, że z 4 338 skazanych w 2023 roku z art. 207 § 1 k.k. na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, pod dozór kuratora oddano 3 817 osób, co stanowi 88%. Od kilku lat następuje stały wzrost liczby i odsetka skazanych sprawców, których sądy oddają pod dozór kuratora sądowego¹⁸. Ma to ogromne znaczenie z uwagi na możliwości skutecznego oddziaływania na skazanych w okresie próby, w celu resocjalizacji sprawców, przejawiającej się jako zmiana postaw skazanych i ograniczenie ich ewentualnych powrotów do przestępstwa.

Podsumowanie

Analizując dane statystyczne obrazujące aktywność organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w sprawach z oskarżenia z art. 207 § 1 k.k., należy wskazać na następujące wnioski (nie różnią się one znacząco od tych z poprzedniego roku, ponieważ obserwowane tendencje utrzymywały się także w roku 2023):

W 2023 roku utrzymała się na wysokim poziomie liczba zastosowanych izolacyjnych środków zapobiegawczych stosowanych wobec sprawców przemocy domowej. Przykładem tego są środki zapobiegawcze w postaci:

nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a § 1 k.p.k.) – 5 056,
dozoru Policji z jednoczesnym zobowiązaniem do po wstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym (art. 275 § 2 k.p.k.) – 7 635,
tymczasowego aresztowania na etapie postępowania przed sądem, przed wydaniem wyroku – 1 305.

Co ważne, nieznaczny spadek niektórych ww. środków w liczbach bezwzględnych należy odnieść do spadku w 2023 roku także liczby bezwzględnej osób osądzonych i skazanych przez sąd. To właśnie ta druga kwestia spowodowała wspomniane spadek liczy zastosowanych środków zapobiegawczych, a następnie – już na etapie postępowania sądowego – liczby środków karnych oraz obowiązków probacyjnych.

Tendencja wzrostowa stosowanych środków izolacyjnych jest jednakże cały czas stabilna. Oznacza to, że środki te są często wykorzystywane w praktyce oddziaływań na osoby stosujące przemoc domową i służą jednocześnie zapewnieniu bezpieczeństwa osobom dotkniętym tego rodzaju przemocą.

Wymierzając kary za przestępstwo znęcania się, sądy nadal orzekają je w dolnych granicach ustawowego zagrożenia kary pozbawienia wolności, tj. do lat 2 (99% wyroków z orzeczoną karą pozbawienia wolności), najczęściej z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

Jednocześnie został odnotowywany stały wzrost liczby zastosowanych izolacyjnych środków karnych odpowiadających rodzajowo ww. środkom zapobiegawczym:

zakaz kontaktowania się z określonymi osobami (art. 39 pkt 2b k.k.) – z 6 399 w 2022 roku do 6 707 w 2023 roku,
zakaz zbliżania się do określonych osób (art. 39 pkt 2b k.k.) z 7 475 w 2022 roku do 7 903 w 2023 roku.

Stały jest też trend częstszego stosowania przez sądy dozoru kuratora sądowego w sytuacji orzeczenia wobec sprawcy znęcania się z art. 207 § 1 k.k. kary pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem (88% przypadków). Związane jest to także ze zmianami legislacyjnymi, polegającymi na obligatoryjnym dozorze kuratora sądowego wobec sprawcy, który popełnił przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej (art. 73 § 2 k.k.).

Stale zwiększającą się liczbę środków izolacji sprawcy od osób pokrzywdzonych, a także odpowiedniego na nich oddziaływania, należy ocenić pozytywnie. Wskazuje to na utrwalenie już zmian w świadomości prokuratorów i sędziów oraz w ocenie tego typu przestępczości. Świadczy to także o tym, że wprowadzone ustawą o przeciwdziałaniu przemocy domowej mechanizmy odniosły skutek i pracują coraz sprawniej.

Niepokoi utrzymująca się tendencja spadkowa w zakresie liczby orzeczonych środków probacyjnych w postaci uczestnictwa w programach oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych. Być może kompensuje to liczba sprawców, którzy poddawani są oddziaływaniom psychologiczno terapeutycznym, jednakże brakuje danych w tym zakresie. Niska jest także liczba orzeczeń dotyczących poddania sprawców przestępstw terapii. Konieczne jest podjęcie działań edukacyjnych dla sędziów, prokuratorów, policjantów oraz kuratorów sądowych w tym zakresie. Warto w tym miejscu nadmienić, że zarówno Rządowy Program Przeciwdziałania Przemocy Domowej, jak i przede wszystkim zmiany w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy domowej, przewidują wzmocnienie tego typu od działywań, a same programy korekcyjno-edukacyjne zostały na terenie kraju uzupełnione o nową formę oddziaływań psychologiczno-terapeutycznych.

Być może też przyczyną spadku stosowanych oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych jest zwiększający się trend orzekania kar bezwzględnego pozbawienia wolności, przy zmniejszającym się odsetku oraz liczbach bezwzględnych kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Podobnie bowiem wygląda nieznaczny spadek stosowania innych środków probacyjnych (orzekanych na okres próby).

Wydaje się jednak, że potencjał orzekanych łącznie w 2023 roku 4 850 kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania z art. 207 § 1 k.k. i art. 207 § 1a k.k. (4 338 + 512) jest w zakresie możliwości zastosowania oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych niewykorzystany.

________________________________________________

^{1 Dane statystyczne dotyczące penalizacji przestępstw związanych z przemocą domową publikujemy na łamach pisma „Niebieska Linia” od 2018 roku – przyp. red.} ^{2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 17 z późn. zm.).}
^{3 Art. 207 § 1 k.k. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.}
^{4 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 424 z późn. zm.).}
^{5 Dane z Biura Prawnego Komendy Głównej Policji uzyskane w trybie dostępu do informacji publicznej przez autora z 7.05.2024 r.}
^{6 Dane z Biura Prezydialnego Prokuratury Krajowej uzyskane w trybie dostępu}
^{7 Ibidem.}
^{8 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 37 z późn. zm.).}
^{9 Ibidem.}
^{10 Dane ze sprawozdania statystycznego Ministerstwa Sprawiedliwości: MS-S6 SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2023. Sądy Rejonowe – Polska oraz z MS-S6 SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2023. Sądy Okręgowe – Polska.}
^{11 Dane z Biura Prezydialnego Prokuratury Krajowej uzyskane w trybie dostępu do informacji publicznej przez autora z 2.10.2024 r.}
^{12 Dane ze sprawozdania statystycznego Ministerstwa Sprawiedliwości: MS-S6 SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2023. Sądy Rejonowe – Polska oraz z MS-S6 SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2023. Sądy Okręgowe – Polska.}
^{13 Ibidem.}
^{14 Ibidem.}
^{15 Rozprawa doktorska M. Lewoc, Kryminologiczna ocena orzecznictwa sądowego w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie, Łódź 2016.}
^{16 Dane ze sprawozdania statystycznego Ministerstwa Sprawiedliwości: MS-S6 SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2023. Sądy Rejonowe – Polska oraz z MS-S6 SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2023. Sądy Okręgowe – Polska.}
^{17 Ibidem.}
^{18 Ibidem.}

Michał Lewoc – dr nauk prawnych, sędzia Sądu Rejonowego w Legnicy.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 6/155/2024

Inne z kategorii

Siła płynąca z ciała – o terapii czaszkowo-krzyżowej (4/153/2024)

02.09.2024

Anna Falkiewicz

Zarówno przemoc fizyczna, jak i psychiczna pozostawia głębokie...

czytaj dalej

Przemoc domowa wobec Polek w Wielkiej Brytanii. Rekomendacje dla specjalistów pracujących w Polsce (6/143/2022)

06.11.2024

Iwona Zielińska-Poćwiardowska

Migracja jest czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia...